19 marca 1933 roku urodził się jeden z najwybitniejszych amerykańskich pisarzy, wieloletni kandydat do Literackiej Nagrody Nobla – Philip Roth, autor przeszło trzydziestu powieści, w tym skandalizującego „Kompleksu Portnoya”, Trylogii amerykańskiej czy „Spisku przeciwko Ameryce”.
Permanentny kandydat
Philip Roth należy do grona najważniejszych amerykańskich pisarzy – już za życia został uznany za wybitnego. Otrzymał kilkanaście nagród literackich, w tym Międzynarodową Nagrodę Bookera, National Book Award, Nagrodę Pulitzera, PEN/Faulkner Award oraz jeden z najważniejszych amerykańskich orderów – National Medal of Arts. Przez wiele lat wymieniany był wśród murowanych kandydatów do Literackiej Nagrody Nobla – zarówno przez krytyków literackich, jak i bukmacherów. Jego nazwisko często pada w kontekście krytyki werdyktów Akademii Szwedzkiej – pisarze dużo mniej zasłużeni dla kultury otrzymywali ten tytuł. Niestety Roth nie doczekał Nobla. Zmarł w 2018 roku w wieku 85 lat.
Żydowskie pochodzenie
Roth był Amerykaninem w drugim pokoleniu. Urodził się i wychował w Newark w stanie New Jersey w ortodoksyjnej rodzinie żydowskiej. Jego dziadkowie pochodzili ze wschodniej Europy – ze strony ojca z Lwowa, natomiast ze strony matki z Kijowa.
Służba w armii
Między ukończeniem studiów a publikacją pierwszej powieści Philip Roth odbył dwuletnią służbę w wojsku w Waszyngotnie. Został zwolniony z armii w wyniku urazu barku. Po powrocie do domu zajął się pracą na uniwersytecie.
Charakterystyka dzieł
W wielu dziełach Rotha można doszukiwać się wątków autobiograficznych, głównie ze względu na to, że pisarz umieszczał fabuły swoich książek w czasach i miejscach doskonale sobie znanych. W większości swoich dzieł Roth opisuje losy amerykańskich żydów, często zamieszkujących tę samą dzielnicę, w której on sam się wychował.
Charakter książek Rotha bliski jest twórczości Woody’ego Allena. Dzieła obu cechuje czarny humor, duża dawka ironii, fascynacja psychoanalizą i wspomniane już poruszanie się wokół tematyki amerykańskiej społeczności żydowskiej.
Kilka powieści Rotha wprost odnosi się do jego życia – występuje w nich postać Philipa Rotha. Wśród nich znajduje się książka „Operacja Shylock”, rodzaj thrillera, w którym pojawia się dwóch Rothów. Pisarz zaprasza czytelnika do swoistej gry, w której zaciera się granica między fikcją a rzeczywistością.
Kompleks Portnoya
Największą sławę Rothowi przyniosła jego czwarta książka (a trzecia powieść) – „Kompleks Portnoya” wydany w 1969 roku. Powieść napisana jest w formie zwierzenia głównego bohatera, tytułowego Alexandra Portnoya, dokonanego podczas wizyty u psychoterapeuty. „Kompleks Portnoya” to jedna z najważniejszych amerykańskich powieści powojennych, w której poruszone zostały wątki rewolucji seksualnej, przemian społecznych i politycznych, problemów społeczności żydowskiej w Stanach Zjednoczonych oraz modnej w tamtych czasach psychoanalizy. W monologu Portnoya ważne miejsce zajmuje rozliczanie się z własną identyfikacją oraz onanizmem, przez co książkę często opisuje się jako „pomnik masturbacji” przełamujący społeczne tabu. Premiera książki wzbudziła ogromne poruszenie. Wiele środowisk krytykowało Rotha za wulgarność. Kontrowersje związane z premierą książki pozytywnie wpłynęły na jej popularność – w pierwszym roku rozeszła się w samej Ameryce w przeszło 400 tysiącach egzemplarzy.
Portnoy w wielu aspektach przypomina Rotha, oboje są żydami urodzonymi w 1933 roku w okolicach New Jersey i w życiu cechują się ciętym i ironicznym poczuciem humoru. Książka znalazła się na wielu listach najważniejszych powieści XX wieku.
Nathan Zuckerman
Jedną z najważniejszych postaci wymyślonych przez Philipa Rotha jest Nathan Zuckerman, bohater aż dziewięciu powieści. Pierwszy raz w twórczości Rotha Zuckerman pojawił się na kartach noweli „My Life as a Man” z 1974 roku. Co ciekawe, był on wtedy wytworem fikcyjnego pisarza Petera Tarnopola. Zuckerman jest uważany za literackie alter-ego Rotha. Jego powstanie jest efektem psychoanalitycznych fascynacji pisarza, który starał się zgłębić relację między autorem a dziełem.
Najważniejszymi powieściami z Zuckermanem w roli głównej są „Ludzka skaza”, „Wyszłam za komunistę” i „Amerykańska sielanka” – zebrane razem tworzą tzw. Trylogię amerykańską.
Zwrot w stronę historii alternatywnej
W 2004 roku ukazała się powieść osobna w bibliografii Rotha. Pisarz dokonał eksperymentalnego zwrotu w stronę historii alternatywnej. „Spisek przeciwko Ameryce” to bardzo aktualna powieść, w której pisarz przenosi czytelników do roku 1940. Wybory prezydenckie wygrywa Charles A. Lindbergh – zasłużony lotnik, zagorzały zwolennik nacjonalizmu i izolacjonizmu. Nowy prezydent postanawia rozpocząć współpracę z Hitlerem – w Stanach Zjednoczonych zaczynają obowiązywać prawa zaczerpnięte z faszystowskich Niemiec, głównie związane z ograniczeniem praw społeczności żydowskiej. Dziś powieść nabiera nowego znaczenia, gdy na świecie do głosu dochodzą partie podzielające poglądy nacjonalistyczne.
Ekranizacje
Książki Rotha doczekały się wielu ekranizacji. Filmowcy od samego początku byli zainteresowani jego twórczością. W 1969 Larry Peerce podjął się adaptacji debiutanckiego opowiadania Rotha pt. „Żegnaj Kolumbie”. Trzy lata później Ernest Lehman wyreżyserował kultowy „Kompleks Portnoya”.
Do najbardziej kasowych filmów na podstawie dzieł Rotha należą „Elegia” (2008) z Penelope Cruz w roli głównej oraz „Piętno” z Nicole Kidman i Anthonym Hopkinsem w obsadzie. Budżet obu filmów wynosił ok. 40 milionów dolarów.
W 2016 roku ukazał się film Ewana McGregora, w którym w rolach głównych obsadził siebie i Jennifer Connelly. Inspiracją do powstania filmu była jedna z najważniejszych powieści Rotha – „Amerykańska sielanka”.
Złamanie pióra
Jedna z ostatnich książek Rotha, wydana w 2006 roku mikropowieść „Everyman”, to konsekwencja dręczących autora myśli o starości i zbliżającej się śmierci. Historię głównego bohatera poznajemy w dniu jego pogrzebu. Następnie Roth opisuje jego życie, od pierwszej dziecięcej styczności ze śmiercią przez nieudane związki zmierza w stronę starości. Mimo niespełna 170 stron „Everyman” zawiera w sobie potężną dawkę refleksji.
W 2010 roku ukazała się ostatnia powieść Rotha – „Nemesis”. Pisarz publicznie ogłosił wtedy, że nic już więcej napisze, a cztery lata później całkowicie wycofał się z życia publicznego.
Philip Roth zmarł 22 maja 2018 roku w wieku 85 lat.
fotografia na okładce artykułu: Philip Roth by Wolf Gang licencja Attribution-ShareAlike 2.0 Generic – (CC BY-SA 2.0)