English version

Przystanek: Literatura

Poznaj literackiego twórcę na przystanku komunikacji miejskiej!

Poniżej znajdziesz utwory literackie czołowych krakowskich pisarzy dostępne poza aplikacją:

Stanisław Wyspiański Noc Listopadowa

Trzeci z kolei utwór Stanisława Wyspiańskiego, po „Warszawiance” i „Lelewelu”, poruszający tematykę powstania listopadowego.

 

Stanisław Wyspiański Wyzwolenie

Dramat w trzech aktach Stanisława Wyspiańskiego, napisany w 1902 roku, a wydany w styczniu 1903. Podejmuje diagnozę ówczesnej Polski. Akcja utworu od początku do końca rozgrywa się na scenie teatru krakowskiego, a więc przedstawia teatr w teatrze.

Tytułowe „wyzwolenie” to zadanie głównego bohatera, które ma się dokonać na różnych płaszczyznach: wyzwolenia Polski z niewoli politycznej, wyzwolenia narodu z bezwładu ducha i woli oraz wyzwolenia sztuki.

 

Stanisław Wyspiański Wesele

Dramat autorstwa Stanisława Wyspiańskiego, wystawiony po raz pierwszy w Teatrze Miejskim w Krakowie 16 marca 1901 roku. Utwór przedstawia autentyczne wydarzenie – wesele poety Lucjana Rydla z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną.

Wesele składa się z trzech aktów. Akt I jest aktem realistycznym, napisanym w konwencji komedii realistycznej, akt II jest natomiast aktem symboliczno-wizyjnym, obie te konwencje przeplatają się w akcie trzecim.

Utwór ma budowę szopkową. Jest kontynuacją dramatów romantycznych. Przedstawia sytuację duchową narodu, nawiązując m.in. do rzezi galicyjskiej z 1846.

Wesele to próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego Polacy nie potrafią wywalczyć niepodległości.

 

Stanisław Wyspiański Akropolis

Dramat w 4 aktach. Powstał w latach 1903–1904, został wydany w Krakowie w 1904 roku, wystawiony zaś dopiero w 1926 roku.

Akcja dramatu rozpoczyna się o północy, po ukończeniu nabożeństwa rezurekcyjnego w katedrze wawelskiej, i trwa do świtu pierwszego dnia Wielkanocy. Postaciami dramatu są między innymi ożywione wawelskie rzeźby i figurki – ołtarz z rzeźbą Czarnego Chrystusa, posążek Dawida-Harfiarza i Chrystusa-Salwatora. W akcie II Akropolis Wyspiański odwołuje się do finału wojny trojańskiej i tworzy szereg scen skupionych wokół postaci Hektora. W kolejnych aktach występują także postacie biblijne z wawelskich gobelinów. Wyspiański w Akropolis podejmuje dialog z tradycją, walczy o własną wizję Wawelu, mówiąc tym samym o własnej wizji polskości.

Stanisław Wyspiański Klątwa

Tragedia Wyspiańskiego opowiada o wydarzeniach, które rozgrywają się we wsi Gręboszów, która dotknięta została plagą suszy. Mieszkańcy zastanawiają się, co może być tego przyczyną. Miejscowy Ksiądz mówi, że to kara za ich grzechy. Oni jednak nie zgadzają się z tymi oskarżeniami, dochodzą do wniosku, że to być może kara, ale nie za ich przewinienia, tylko za postępowanie Księdza. Ma on bowiem romans z Młodą, która jako gospodyni mieszka w jego domu. Mają dwoje dzieci.(Wikipedia)

Joseph Conrad Jądro Ciemności

„Arcydzieło w nowym przekładzie Anglia, koniec XIX wieku. Trzech gentlemanów słucha opowieści żeglarza włóczęgi Charliego Marlowa o jego wyprawie do Konga będącego wówczas kolonią belgijską. Podróż do placówki przedsiębiorstwa handlującego między innymi kością słoniową okazuje się wędrówką do tytułowego „jądra ciemności”, w otchłań własnej podświadomości i do granic zrozumienia. Wieńczące ją spotkanie z przerażającym i fascynującym Kurtzem, którego Marlow ma sprowadzić z powrotem do cywilizowanego świata, dokonuje ostatecznego przewartościowania jego myślenia. Niepokojąco aktualnie brzmią dziś pytania stawiane przez Conrada – o prawo do przemocy w imię cywilizacji, o genezę zła, o tożsamość człowieka i obecność Innego w każdym z nas, a także o to, czy pewne doświadczenia są w ogóle wyrażalne. Być może dlatego dzieło to zainspirowało wielu dwudziestowiecznych pisarzy, a jego ekranowych adaptacji dokonali Werner Herzog i Francis Ford Coppola. Książka budzi do dziś wiele kontrowersji. Jądro ciemności na nowo przełożyła Magda Heydel, która opatrzyła też tekst Conrada znakomitym posłowiem. „

 

Joseph Conrad Lord Jim

Powieść wydana w 1900 roku. Uważana za jedno z najwybitniejszych dzieł Josepha Conrada. Autor w szczególny sposób prezentuje w niej swoją wizję honoru jako najwyższej wartości.Główny bohater powieści, Jim, kierując się instynktownym pragnieniem uratowania własnego życia, wraz z innymi marynarzami opuścił tonący statek, pozostawiając jego pasażerów na pastwę losu. Dalsze życie bohatera upłynęło na nieustannych próbach odzyskania utraconego honoru.

 

Joseph Conrad Młodość i inne opowiadania

Tytułowa „Młodość” to opowieść znanego z „Lorda Jima” Charlesa Marlowa, opisująca dramatyczny rejs statku „Judea”, na którym Marlow zdobywał pierwsze morskie szlify jako kapitan okrętu. Ponadto w skład tomu wchodzą dwie inne morskie opowieści Josepha Conrada – „Jądro ciemności” oraz „U kresu sił”.

 

Joseph Conrad Placówka postępu

Placówka postępu Josepha Conrada to utwór, który jest postrzegany jako pierwowzór Jądra ciemności. Oba te dzieła łączy bowiem założenie o destrukcyjnym wpływie mentalności kolonialnej na moralność.

Opowiadanie traktuje o dwóch białych, którzy przebywają w placówce handlowej w głębi Afryki. Ich jedynym zadaniem jest pobieranie od miejscowych plemion kości słoniowej. Sytuacja komplikuje się, gdy jeden z ich podwładnych uznaje, że więcej tego materiału można pozyskać, handlując żywym towarem. Europejczycy, postawieni wobec faktu dokonanego, reagują oburzeniem. Cała sytuacja uruchamia w nich jednak emocje, które w końcu doprowadzają do zbrodni.

 

Joseph Conrad Murzyn z załogi narcyza

Murzyn z załogi Narcyza to wczesna powieść Josepha Conrada, stworzona w roku 1897. Opisuje ona jeden trudny rejs – podróż z Bombaju do Anglii, podczas której statek doświadcza najpierw sztormu, następnie zduszonego w zarodku buntu załogi, a w końcu ciszy morskiej.

Prawdziwym tematem książki są jednak ludzie i ich reakcje na obecność na pokładzie niepokojącego towarzysza – czarnego marynarza, Jamesa Waita, który bez przerwy powtarza, że jest śmiertelnie chory. Nie wszyscy wierzą w jego deklarację, wielu trudno funkcjonować w stwarzanej przez niego atmosferze, a kucharz próbuje go nawrócić. Jednak zagrożenie życia Jamesa Waita, prawdziwe czy wyobrażone, w krytycznych momentach popycha załogę do działania z narażeniem życia.

 

Bruno Jasieński Pieśń o głodźe

Futurystyczny poemat Brunona Jasieńskiego z 1922 roku, pisany zgodnie z założeniami Manifestu w sprawie ortografii fonetycznej.

 

Bruno Jasieński Manifesty

Futuryzm pojmowany przez Jasieńskiego nie miał służyć jedynie prowokacji, odrzuceniu tradycji czy zmianie konwencji sztuki. Dla niego miał on wymiar społeczny, stanowił pierwszy krok do budowy zbiorowości ludzkiej nowego typu. Należy on do wąskiego grona poetów, którzy ściśle wiązali słowo z czynem. Działał aktywnie nie tylko na płaszczyźnie artystycznej, ale był też aktywistą. Poprzez sztukę chciał on oddziaływać na trzy zasadnicze, według niego, elementy kształtujące życie społeczne: demokrację, maszynę i tłum.

Jasieński zabiegał również o to, by „uwolnić” słowo, co objawiało się tym, że często wymyślał nieistniejące dotąd wyrazy na użytek swojej poezji. Uważał, że każdy artysta ma do tego święte prawo. (jasienski.klp.pl)

 

 

Bruno Jasieński Ziemia na lewo

Tom zawiera przemowę obu autorów, mającą formę manifestu komunistycznego oraz wiersze poetów, głównie napisane w latach 1921–1922. Jasieński reklamował tomik w wierszu Trzy książki Próbka autoreklamy, opublikowanym w tygodniku satyrycznym „Szczutek” w 1924 roku. (Wikipedia)

Joseph Conrad

(1857–1924) jeden z największych pisarzy w historii literatury światowej. Właściwie nazywał się Józef Teodor Konrad Korzeniowski. Był synem Apollona, poety, wybitnego działacza niepodległościowego, więźnia carskiej Rosji i zesłańca. W dzieciństwie, już po śmierci matki, przez pięć lat mieszkał w Krakowie – od 20 lutego 1869. W tym samym roku, w maju, zmarł jego ojciec i wtedy chłopiec trafił pod opiekę rodziny. Jako siedemnastolatek, w październiku 1874 wyjechał do Francji, gdzie został marynarzem; potem przeniósł się do marynarki angielskiej. W 1894 osiadł w Anglii i poświęcił się pracy pisarskiej; zaledwie rok później wydał pierwszą powieść. Wiele z jego powieści przeszło do klasyki literatury światowej – najbardziej znaną jest z pewnością „Jądro ciemności”. Do Polski Joseph Conrad powrócił tylko raz, w wieku dojrzałym: 28 lipca 1914 roku przybywa z żoną Jessie, synami Borysem i Johnem oraz w towarzystwie Józefa i Otolii Retingerów, zamierzając zatrzymać się u matki Otolii w Goszczy. W jego wspomnieniach pisanych w 1921 roku odnajdziemy ślady miejsc, które odwiedził: Bibliotekę Jagiellońską czy majątek Konstantego Buszczyńskiego w Górce Narodowej. Potem odjechał koleją do Zakopanego. (ezp)

Przeczytaj „O życiu i literaturze” Josepha Conrada.

Posłuchaj wersji audio eseju ” O życiu i literaturze” Josepha Conrada (czyta Piotr Mucharski, nagranie zrealizowane we współpracy ze Stowarzyszeniem Radiofonia):

 

Stanisław Lem

(1921 – 2006) Trudno wyobrazić sobie Kraków, w którym nigdy nie mieszkałby Stanisław Lem, jeden z największych twórców literatury fantastyczno-naukowej, a także filozof, publicysta i eseista. Jego twórczość, rozbudowana, różnorodna i niezgłębiona w skali niemal kosmicznej, ma fanów na całym świecie. Urodził się we Lwowie, który do końca pozostał jego ukochanym miastem. Kraków, w którym zamieszkał jako repatriant, jest w głównym nurcie twórczości pisarza praktycznie nieobecny. W roku 1946, po opuszczeniu rodzinnego Lwowa, zamieszkał z rodzicami przy ulicy Śląskiej. Studiował wówczas na Wydziale Lekarskim UJ. Jednak nie przystąpił do absolutorium (1948), co przesądziło o jego dalszym losie literata, gdyż od wielu miesięcy publikował już w prasie. Kolejne miejsca zamieszkania pisarza to Krupnicza 22 (Dom Literatów) i kamienica przy ulicy Bonerowskiej – pierwsze wspólne lokum Barbary i Stanisława Lemów. Pod koniec lat 1950. nastąpiła „wymuszona” przez Barbarę Lem przeprowadzka na Kliny. W niewielkim, świeżo wzniesionym domu przy ulicy Narwik mieszkał aż do lat 80. Wówczas przy tej samej ulicy wybudował nowy dom, gdzie mieszkał już do śmierci. Stanisław Lem został pochowany na cmentarzu Salwatorskim 4 kwietnia 2006 r. (ezp)

Przeczytaj jedną z „Bajek Robotów” Stanisława Lema.

Posłuchaj jednej z „Bajek Robotów” Stanisława Lema (czyta Borys Szyc, nagranie udostępnione dzięki uprzejmości Wydawnictwa Literackiego):

 

Stanisław Wyspiański

(1869-1907) Jeden z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronny polski artysta wszech czasów, przez całe życie związany z Krakowem, w którym widział zarówno ogrom tradycji, jak i dramatyzm epoki jemu współczesnej. Był twórcą genialnym w wielokierunkowości swych poszukiwań: znakomity poeta, dramaturg, inscenizator; równie utalentowany malarz, rysownik, projektant (witraży, polichromii, mebli, scenografii czy kostiumów). Jeden z fundamentów polskiej tradycji, stały punkt odniesienia dla kolejnych pokoleń artystów. Przy ulicy Krupniczej 26 znajduje się dom, w którym Stanisław Wyspiański przyszedł na świat 15 stycznia 1869. Dziś mieści się tam Muzeum Józefa Mehoffera. Przy placu Mariackim 9, od roku 1898 mieściła się pracownia artysty. Powstały tu dramaty Lelewel, Klątwa, Legion oraz początek Wesela. Z kolei przy Krowoderskiej 79, w słynnej „błękitnej pracowni”, gdzie Wyspiański zamieszkał po ślubie we wrześniu 1900 roku, powstały: Wesele, Wyzwolenie, Bolesława Śmiałego, Akropolis, Noc listopadową. Szczątki artysty spoczywają w Krypcie Zasłużonych na Skałce.

Przeczytaj „O kocham Kraków” Stanisława Wyspiańskiego.

Posłuchaj „O kocham Kraków” Stanisława Wyspiańskiego (czyta Łukasz Wojtusik):

Tadeusz Peiper

Jeden z najważniejszych twórców polskiej awangardy międzywojennej spod znaku „trzy razy m”: miasto, masa, maszyna. Założył i redagował czasopismo „Zwrotnica”, był przed wojną wybitnym animatorem życia literackiego. Wychował się w znamienitej rodzinie podgórskiej – jego ojciec, zmarły w roku 1903 był nawet przez pewien wiceburmistrzem Podgórza. Po długim okresie spędzonym za granicą zaczął aktywnie działać w środowisku awangardzistów. Stale bywał w awangardowej kawiarni „Esplanada” na rogu ulic Krupniczej i Podwale. Mieszkał zaś w kamienicy przy ul. Jagiellońskiej, gdzie redagował „Zwrotnicę”. Wojnę spędził w ZSRR (ewakuacja do Lwowa, aresztowanie przez NKWD i wywózka w głąb Rosji, a następnie powrót w roku 1944). Po roku 1945 przebywał w Lublinie, Łodzi i krótko w Krakowie – jak wielu innych pisarzy, szukał schronienia w ocalałym Krakowie i zakwaterował się w Domu Literatów przy ulicy Krupniczej 22. Wkrótce jednak wyjechał do Warszawy i tam zamieszkał już na stałe. (ezp)

Przeczytaj „Kwiat Ulicy” Tadeusza Peipera.

Posłuchaj „Kwiat Ulicy” Tadeusza Peipera (czyta Grzegorz Turnau, nagranie zrealizowane we współpracy ze Stowarzyszeniem Radiofonia):

 

Julian Przyboś

(1901–1970) Poeta, eseista, redaktor czasopism literackich. Jego życiorys obrazuje, jak skomplikowane bywały losy polskich twórców w XX wieku. Młodzieniec walczący z Ukraińcami o Lwów, a potem z bolszewikami w roku 1920, w Dwudziestoleciu współtwórca awangardy krakowskiej i nauczyciel. Po zajęciu Lwowa przez Sowietów współpracował z radzieckim okupantem. W Krakowie znalazł się w roku 1920 – wstąpił na wydział polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przede wszystkim jednak był to czas nawiązania współpracy z Tadeuszem Peiperem i jego „Zwrotnicą”. Po wojnie, po epizodzie dyplomatycznym (był posłem PRL w Szwajcarii od 1947 do 1951 roku) piastował przez trzy lata stanowisko dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej. Ponoć nudząc się tam śmiertelnie, sporo czasu spędzał w pobliskiej redakcji „Przekroju” przy ulicy Piłsudskiego 19. Karierę bibliotekarską zakończył w roku 1955 i przeprowadził się do stolicy. (ezp)

Przeczytaj „Znak” Juliana Przybosia.

Posłuchaj „Znak” Juliana Przybosia (czyta Julian Przyboś, nagranie z archiwum Radia Kraków):

 

Adam Ważyk

(1905-1982) poeta, prozaik, eseista.
W latach 20. był związany z Awangardą Krakowską i współredagował „Almanach Nowej Sztuki”. Opublikował wtedy zbiory wierszy Semafory oraz Oczy i usta. Przed wybuchem II wojny światowej wydał m.in. powieść Mity rodzinne.
W trakcie wojny był związany z władzami radzieckimi, a także z Polskimi Siłami Zbrojnymi w ZSRR, dla których napisał słowa do Marszu 1. Korpusu. Po zakończeniu wojny współpracował z licznymi czasopismami kulturalnymi, m.in. „Kuźnicą” i „Nową Kulturą”. Pełnił także funkcję sekretarza Związku Zawodowego Literatów Polskich i brał czynny udział we wdrażaniu socrealizmu. W 1955 r. podjął się, jako jeden z pierwszych polskich intelektualistów, rozrachunku ze stalinizmem. Jego Poemat dla dorosłych wyznacza koniec obowiązywania socrealizmu w Polsce. W 1957 r. wystąpił z Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej na znak protestu przeciwko wstrzymaniu publikacji czasopisma „Europa”, która współredagował. W 1964 r. podpisał List 34 w sprawie ochrony wolności słowa. Angażował się też w obronę studentów wydalonych z Uniwersytetu Warszawskiego w 1968 r.
Ważyk był także tłumaczem, głównie poezji francuskiej. Przekładał m.in. poezje Apollinaire’a, Aragona, Cendrarsa i Jacoba, przyczyniając się do przyswojenia polszczyźnie dokonań francuskiej awangardy literackiej. (mj)

Przeczytaj „Poemat dla dorosłych” Adama Ważyka.

Posłuchaj „Poematu dla dorosłych” Adama Ważyka (czyta Piotr Czarnota, nagranie zrealizowane we współpracy ze Stowarzyszeniem Radiofonia):

 

Bruno Jasieński

(ur. 1901 w Klimontowie, zm. 1938 w Moskwie) współtwórca polskiego futuryzmu, poeta i działacz komunistyczny, zamordowany w Moskwie przez reżim stalinowski. Syn lekarza żydowskiego pochodzenia i szlachcianki, nazywał się właściwie Wiktor Zysman (a usynowiony został przez rodzinę Jasieńskich, pozostając jednak pod skrzydłami biologicznych rodziców). Dzieciństwo spędził w rodzinnym Klimontowie, następnie uczył się w szkole powszechnej w Warszawie. W okresie I wojny światowej przebywał w Moskwie. Po powrocie do Polski rozpoczął w 1919 roku studia w Krakowie – początkowo filozoficzne, zmienione na prawnicze (cztery lata później będzie działał już we Lwowie). Tu związał się ze środowiskiem awangardy, a pod wpływem wypadków krakowskich z roku 1923 (gdy w zbrojnych starciach robotników z oddziałami wojska i policji zginęło 18 demonstrantów, a kilkudziesięciu zostało rannych) przyjął światopogląd komunistyczny. Wybór polityczny doprowadził go do całkowitego utożsamienia się ze Związkiem Sowieckim (po okresie paryskim osiadł w roku 1929 w ZSRR), co jednak nie ustrzegło go przed wielką czystką Stalina w latach 30. XX w. Aresztowany w Moskwie w roku 1937, skazany został na śmierć i w dniu ogłoszenia wyroku rozstrzelany.

W Krakowie Bruno (imię przybrane w roku 1920) Jasieński, odrzucony przez Skamandrytów, urządził w 1920 roku pierwszy „poezowieczór” w ramach Niezalegalizowanego Klubu Futurystów „Pod Katarynką” w kawiarni „Esplanada” przy ulicy Krupniczej (róg ul. Podwale). Członkami Klubu byli również Stanisław Młodożeniec, student i poeta, oraz malarz i literat Tytus Czyżewski, znany już dobrze w środowisku artystycznym. Zaraz potem debiutuje w krakowskich „Formistach” (czasopismo redagowane przez Czyżewskiego). Bruno Jasiński mieszkał w Krakowie w domu akademickim przy ulicy Jabłonowskich. Inne jego ówczesne adresy to plac Na Groblach oraz ulica Radziwiłłowska.

Przeczytaj „Miasto” Bruno Jasieńskiego.

Posłuchaj „Miasta” Bruno Jasieńskiego (czyta Wojciech Barczyński, nagranie zrealizowane we współpracy ze Stowarzyszeniem Radiofonia):

 

Jalu Kurek

(1904-1983) – poeta i prozaik silnie związany ze środowiskiem Awangardy Krakowskiej. Najbardziej znany z dwóch swoich powieści: Grypa szaleje w Naprawie (1934) i Woda wyżej (1935). Duża część jego twórczości poświęcona była Krakowowi i górom, a szczególnie Tatrom, w których był zakochany. Słynął z niezwykłego poczucia humoru. W czasie promocji jednego ze swoich tomików, zachwalał go fraszką: „Każdy może sobie siurkać, ze swojego Jalu Kurka”. W Krakowie przy ulicy Szlak znajduje się park jego imienia. (ms)

Przeczytaj „Kraków 422” Jalu Kurka.

Posłuchaj „Kraków 422” Jalu Kurka  (czyta Jalu Kurek, nagranie z archiwum Radia Kraków):