66 lat temu, 10 sierpnia 1952 roku w Wiśle urodził się Jerzy Pilch, pisarz, eseista, autor scenariuszy, laureat wielu prestiżowych nagród literackich i filmowych, nazywający sam siebie pierwszym alkoholikiem III RP, miłośnik futbolu i zagorzały kibic Cracovii Kraków, ewangelik. Pilch bez wątpienia jest jednym z najważniejszych i najciekawszych współczesnych polskich pisarzy.
Krakowski pisarz z Wisły, na stałe mieszkający w Warszawie, ma na swoim koncie przeszło dwadzieścia książek – powieści, zbiorów opowiadań, esejów i dzienników. Przez wiele lat związany był z “Tygodnikiem Powszechnym”, „Przekrojem” i „Polityką”, dla których pisał felietony oraz recenzje książek. W 1989 roku otrzymał pierwsze ważne wyróżnienie – Nagrodę Fundacji im. Kościelskich za powieść „Wyznania twórcy pokątnej literatury erotycznej”. Dziesięć lat później “Bezpowrotnie utracona leworęczność” przyniosła mu Paszport Polityki. W 2001 roku został uhonorowany najważniejszą w Polsce Nagrodą Literacką Nike za powieść “Pod Mocnym Aniołem”.
W książkach Pilcha bardzo często pojawiają się postaci posiadające cechy, które łatwo połączyć z cechami autora. Ich życiorysy do bólu przypominają życiorys Jerzego Pilcha – bohaterowie są uzależnieni od alkoholu, kobiet, są bardzo emocjonalni, oczytani, często są ewangelikami i pochodzą z okolic rodzinnej Wisły Pilcha. Sam pisarz bardzo odcina się od stwierdzenia, że bohater (Jerzy, Juruś, Jerzyk etc.) tej, czy innej powieści to jego alter ego. Używa raczej określenia “postać wymyślona przeze mnie”.
Od której książki, zatem, warto rozpocząć czytanie Pilcha? Oto kilka propozycji i kluczy, dzięki którym odkrywanie jego twórczości może okazać się interesujące.
Pilch groteskowo – “Tysiąc spokojnych miast”
Jedną z najciekawszych powieści Pilcha jest “Tysiąc spokojnych miast”. W książce, bohaterowie, wśród których znajduje się Jerzyk (rzecz jasna zakochany; nie stroni od alkoholu), planują zamach na I sekretarza Władysława Gomułkę. Cały proces przygotowania napadu, sposób w jaki chcą uśmiercić przywódcę (za pomocą kuszy!), towarzyszące planowaniu pijackie dyskusje okraszone są oczywiście ogromną dawką czarnego poczucia humoru, ironii i charakterystycznej dla Pilcha erudycji. Znakomita powieść na początek przygody z prozą Pilcha (sam tak zaczynałem!).
Pilch intymnie – “Pod mocnym aniołem”
Najpopularniejszą książką Pilcha jest wydana w 2000 roku deliryczna powieść “Pod Mocnym Aniołem”. Jest to jedno z najbardziej autobiograficznych dzieł (o ile w przypadku jego twórczości można tak pisać) pisarza. Opisuje w niej zmagania z alkoholizmem głównego bohatera, który cyklicznie trafia na izbę wytrzeźwień. Tam czyni ze współtowarzyszy, także będących na detoksie, bohaterów swojego monologu pełnego melancholii, smutku i nadziei na wyjście z nałogu. Nie jest to jednak pijacki bełkot, a przepełniona literacką erudycją próba rozliczenia się ze swoim życiem, które obraca się wokół knajpy Pod Mocnym Aniołem, monopolowym, nieszczęśliwymi romansami, izbą wytrzeźwień i literaturą z najwyższej półki.
Za tę powieść Pilch otrzymał Nagrodą Literacką Nike. Na podstawie książki powstał film w reżyserii Wojciecha Smarzowskiego, który tchnął w książkę nowe życie i dodatkowo wpłynął na zwiększenie jej popularności. “Pod Mocnym Aniołem” został nominowany do czterech Orłów. Ostatecznie produkcja otrzymała jedną statuetkę – za drugoplanową rolę Kingi Preis.
Pilch goes post-apo
Najnowsza książka Jerzego Pilcha, która ukazała się w lipcu 2018 roku, to coś zupełnie nowego w jego twórczości. Pilch, słynący z tworzenia mistrzowskich dialogów, zdecydował się na umieszczenie swojej postaci (a jakże, erudyty ewangelika!) w post-apokaliptycznym świecie. Pewnego dnia główny (i jedyny!) bohater powieści wychodzi ze swojego (a jakże!) warszawskiego mieszkania i orientuje się, że dookoła w ogóle nie ma ludzi. Z niewiadomych powodów bohater zostaje na ziemi zupełnie sam. Z czasem zaczyna mierzyć się z potworną samotnością. Z jednej strony ma nieograniczone możliwości, może wszędzie wejść, wszystko obejrzeć i wszystkiego doświadczyć, z drugiej brak mu ludzi wokół, głównie kobiet. “Żywego ducha” to powieść bardzo autorefleksyjna, w której główny bohater rozlicza się z własną przeszłością, w samotności dostrzega to czego mu brakuje, analizuje swoją wyjątkowość w świecie, w którym może wszystko. I nic.
Pilch krócej, ale dłużej – zbiór opowiadań
W zbiorze wydanym w 2016 roku znajduje się przeszło 700 stron najlepszych krótkich tekstów Pilcha. Warto na niego zwrócić uwagę głównie dlatego, że znajdują się w nim dwa docenione przez krytykę i nagrodzone zbiory – “Bezpowrotnie utracona leworęczność” (Paszport Polityki) oraz „Wyznania twórcy pokątnej literatury erotycznej” (Nagroda Kościelskich). Ponadto, w “Indyku z Beltsville” znajduje się zbiór “Moje pierwsze samobójstwo” oraz kilka “Opowiadań rozproszonych”. “Indyk z Beltsville” to idealna pozycja dla miłośników krótkiej formy oraz czytelników chcących doświadczyć rozwoju literackiego Pilcha. W tomie znajduje się 56 opowiadań z różnych okresów życia pisarza – z czasów gdy mieszkał w rodzinnej Wiśle, ukochanym Krakowie i wreszcie w Warszawie, w której to żyje do dziś.
Pilch na raz – “Monolog z lisiej jamy”
“Monolog z lisiej jamy” to najkrótszy wydany w formie książkowej utwór Jerzego Pilcha. Główny bohater w formie tytułowego monologu, zamknięty w klaustrofobicznym małym pokoju, rozlicza się ze swoim życiem. To krótka opowieść o samotności, w której lisia jama jawi się jako ślepa uliczka, do której zawędrował zagubiony bohater. W pewnym momencie zdesperowany dzwoni do agencji towarzyskiej po prostytutkę, z którą nawet nie chce się przespać. Pragnie jedynie rozmowy, prosi ją też żeby poczytała mu… (tu muszę wstawić co).
“Monolog z lisiej jamy” idealnie nadaje się dla czytelników chcących spróbować jak smakuje literatura Pilcha. Nawet w krótkich formach pisarz nie oszczędza swojego erudycyjnego talentu – pięknie pisze o nałogu, pięknie pisze o nieszczęściu, pięknie pisze o samotności, pięknie pisze o kacu, pięknie pisze o…
Pilch dla kina – Scenariusze
Pilch oprócz pisania felietonów i powieści ma na swoim koncie kolaborację z kinem. I to jaką! Pisarz stworzył scenariusze do dwóch części – “Żółtego szalika” i “Miłość w przejściu podziemnym” – cyklu krótkich filmów pt. “Święta polskie”. Pierwszy z nich, w reżyserii Janusza Morgensterna – na stałe wpisał się kanon historii kina polskiego, nie tylko jako jedno z najciekawszych przedstawień alkoholizmu na ekranie, ale filmu jako takiego. Główną rolę zmagającego się z uzależnieniem od alkoholu Bohatera, dyrektora dużej firmy, gra Janusz Gajos. “Żółty szalik” przedstawia relacje Bohatera z otoczeniem – byłą żoną, dziećmi, aktualną kochanką – przez pryzmat nałogu, który dominuje jego życie i przybliża go do nieuchronnego upadku. Wiele kwestii ze znakomitych dialogów Pilcha na stałe wpisało się w język powszechnie używany. Mimo, że nie wydana na papierze, to nadal uważam, że to lektura obowiązkowa. Moc jest z nami!
https://www.youtube.com/watch?v=-kMELI_tGFE
Pilch o sobie – dzienniki
Pilch słynie nie tylko z doskonałej autorefleksji na polu fikcji literackiej. Bardzo dobre recenzje zebrały też jego dzienniki. Nie są to zapiski dotyczące samopoczucia, stanu zdrowia czy szarej codzienności. Pilch na warsztat bierze wytwory popkultury, klasyczne dzieła literatury, pisze o tym co czyta, co go zachwyca i wkurza, o spotkaniach z wybitnymi przyjaciółmi i długich spacerach. No i oczywiście nie brakuje miejsca dla jednej z jego najtrudniejszych miłości, do piłki nożnej, a mówiąc ściślej do Cracovii. Duża część tekstów zamieszczonych w “Dzienniku” i “Drugim dzienniku” była we fragmentach opublikowana w “Przekroju”. “Dzienniki” to kawał dobrej literatury z pogranicza pamiętnika, eseju i felietonu, w których Pilch nie szczędzi ironii.
Pilch o sobie – rozmowy
Do tej pory ukazały się dwa tomy rozmów Jerzego Pilcha z Eweliną Pietrowiak. Jak sam przyznaje, najlepiej rozmawia mu się z kobietami. W wywiadzie udzielonym portalowi onet.kultura.pl powiedział, że rozmowy z Eweliną Pietrowiak wyjątkowo dobrze mu się kleiły. Dlatego udało się z nich stworzyć aż dwie książki. Pierwsza część “Zawsze nie ma nigdy” poświęcona została głównie dyskusji na temat korzeni, dorastania i początków działalności pisarskiej Pilcha. Drugi tom jest bardziej aktualny, zaczyna się od pytań o bieżące sprawy polityczne, stosunek pisarza do współczesnej popkultury i telewizji. Rozmowy Pilcha z Pietrowiak czyta się bardzo dobrze, czuć między rozmówcami chemię. Pietrowiak też nie boi się trudnych, kontrowersyjnych i prowokacyjnych pytań. “Zawsze nie ma nigdy” i “Inne ochoty” to dowód na to, że Pilch nie tylko pięknie pisze, ale również pięknie mówi.
O Pilchu
Trzeba przyznać, że Katarzyna Kubisiowska nie miała z Pilchem łatwo. Autorka książki “Pilch w sensie ścisłym” dostała od autora “Pod Mocnym Aniołem” błogosławieństwo na napisanie jego biografii, Pilch dał jej również zielone światło na rozmowy z jego najbliższymi przyjaciółmi oraz matką o nim i o jego przeszłości. Niespodziewanie, na kilka miesięcy przed premierą, która miała wstrząsnąć literackim światkiem w Polsce, ukazał się znakomity wywiad rzeka “Zawsze nie ma nigdy”. Następnie zupełnie odciął się od publikacji Kubisiowskiej, nie zgodził się na autoryzacje, a w wywiadach publicznie krytykował pisanie biografii żyjących autorów.
Mimo, iż wydawać by się mogło, że Pilch o sobie i o Pilchu już powiedziano i sfilmowano wszystko, to nie można odmówić Kubisiowskiej rzetelnej, biograficznej pracy. “Pilch w sensie ścisłym” to jednak pozycja dla osób, które chcą skonfrontować swoją wiedzę i wyobrażenie o życiu pisarza, z tym jak ujęła to “w sensie ścisłym” Kubisiowska.
Waldemar Żyszkiewicz w 2014 roku w Tygodniku Solidarność pisał, że Pilch “jak większość tzw. rasowych pisarzy pisze wciąż tę samą książkę”. Że “nawet jeśli nie wyłącznie o sobie, to o sobie przede wszystkim. O swoich pasjach, słabościach i problemach egzystencjalnych”. Coś w tym jest. Główni bohaterowie Pilcha bardzo często wiekiem, stanami emocjonalnymi, duchowymi i fizycznymi odzwierciedlają jego bieżącą kondycję. Dlatego chronologiczne czytanie jego książek może okazać się niezwykle interesujące, dzięki czemu można “dojrzewać”, “przeżywać” i “starzeć” się razem z bohaterami, ergo z samym pisarzem.
zdjęcie wyróżniające: Akumiszcza licencja CC Attribution 3.0 Unported
O autorze
Miłośnik literatury pięknej uzależniony od koncertów i festiwali.
Chciałby robić tysiąc rzeczy na raz, jednak na drodze do spełnienia stoi jego największy wróg – czas.
Rocznik 94. Redaktor Xięgarni.pl, All in University, kiedyś związany z Valkirią Network. Student Zarządzania Kulturą i Mediami UJ.
Najbardziej lubi poznawać, rozmawiać i przebywać z ludźmi, którzy go inspirują.