10 najważniejszych bibliotek w dziejach

W całej Polsce obchodzimy właśnie Tydzień Bibliotek, który rozpoczął pewien szczególny dzień. Dzień, w którym celebrujemy instytucję i ludzi, którzy zmieniali pokolenia, znacząco wspierali rozwój cywilizacji, rozwijali naukę, kulturę, religię, filozofię oraz wpływali na losy świata. Oczywiście mam na myśli Dzień Bibliotek i Bibliotekarzy. Z tej okazji przedstawiamy Wam subiektywny wybór najważniejszych bibliotek w dziejach świata.

1. Biblioteka świątynna w Nippur

Najstarsze znane nam biblioteki powstawały w Sumerze w okresie od XXVI do XXV wieku przed Chrystusem. To epoka tak odległa, że ciężko nam ją sobie nawet wyobrazić. By zrozumieć, o jak odległych dziejach mówimy, wyobraź sobie czasy, gdy starożytny Rzym był młodym królestwem, a o uczynieniu z niego republiki nikt jeszcze nie myślał. W cywilizowanych kręgach nie słyszano jeszcze o Słowianach (a przynajmniej takie przekazy się nie zachowały) ani o Sokratesie czy Platonie, ówcześni filozofowie wierzyli, że magnes posiada duszę, oraz kłócili się o to, czy podstawą wszystkiego jest woda czy ogień.

Czujecie przepaść dzielącą nas od tych wieków?

To teraz wyobraźcie sobie, że dla Rzymianina żyjącego w tej epoce równie odległe były czasy Sumeru, z którego istnienia nie zdawał sobie sprawy (ten dosłownie tonął dla niego w mrokach dziejów). Był to czas, gdy Rzymu, Aten czy Sparty nie było nawet na mapie i nikt na świecie nie słyszał o żelazie! A mimo to od niemal tysiąclecia istniało pismo.

Pierwsi bibliotekarze byli prawdopodobnie kapłanami, jednymi z najwyżej postawionych ludzi na sumeryjskiej ziemi. Najważniejsza biblioteka znajdowała się w mieście najwyższego boga z sumeryjskiego panteonu – Enlila. Zabezpieczono w jej ruinach tysiące glinianych tablic. Dzięki temu wiemy nie tylko, jak wyglądało życie w starożytnym Sumerze, ale też jak zaawansowana była ówczesna nauka (m.in. matematyka czy meteorologia) oraz w co wierzyli Sumeryjczycy.

Dzięki tym informacjom wiemy, jak ich przekonania wpłynęły na dzieje kolejnych cywilizacji. Dość powiedzieć, że biblijna historia potopu i Arki Noego w różnych wersjach była znana na całym Bliskim Wschodzie. Najstarszą jej wersję znamy właśnie z tabliczki odkopanej w Nippur. Opowiada dzieje króla Ziusudra, który ostrzeżony przez boga Enkiego o powodzi mającej zniszczyć całą ludzkość (kara wyznaczona przez bogów), buduje monumentalną arkę i dzięki niej przeżywa, jednocześnie ratując ludzkość.

Historia ta ewoluowała w kolejnych zapisach. Wiele wieków później imię króla zostanie zmienione na Utnapisztim, a na swojej arce przechowywać on będzie zwierzęta i nasiona roślin, by już w Biblii  skupić się na samych zwierzętach i przybrać imię Noe.

Gdyby nie prace starożytnych kapłanów-bibliotekarzy cała historia Sumeru byłaby dla nas jedną wielką tajemnicą, a możliwe że i nasza cywilizacja wyglądałaby zupełnie inaczej.

2. Biblioteka Aszurbanipala

Aszurbanipal był władcą bezwzględnym, jak każdy władca asyryjski, i wsławionym wielkimi zwycięstwami militarnymi (dość rzec, że podbił Egipt). Zachowały się płaskorzeźby przedstawiające jego wizerunek: umięśnionego mężczyzny polującego na lwy (które w owych czasach były znacznie bardziej krwiożercze niż te dzisiejsze) i strzelającego z łuku na galopującym koniu. Dla swoich wrogów był nieprzejednany: jednemu z pokonanych arabskich królów założył psi łańcuch i nakazał mieszkać w budzie. Był silny, twardy i bezwzględny.

I to właśnie on dla ugruntowania swojej potęgi założył jedną z największych bibliotek starożytnego świata. Aszurbanipal wiedział, że wiedza to potęga, dlatego pragnął ją zdobyć i zabezpieczyć. Sam nie tylko był człowiekiem znającym pismo, ale mamy podstawy twierdzić, że czytał biegle w różnych językach (w jego zbiorach znajdowały się zarówno tablice spisane w języku akadyjskim, jak i sumeryjskim). By zdobyć jak najwięcej wiedzy, wysłał swoich emisariuszy do każdej części królestwa z rozkazem przysłania do swojej siedziby każdej zapisanej tablicy. Ponadto zatrudnił skrybów, którzy przepisywali dla niego teksty.

Aszurbanipal tezę „wiedza to potęga” rozumiał dość dosłownie i w sposób charakterystyczny dla swoich czasów. Szczególnie interesowały go wszelkie zapisane proroctwa, zaklęcia i rytuały religijne, które mogły wzmocnić jego i jego państwo. Oprócz nich gromadził teksty medyczne, astronomiczne, (al)chemiczne, historyczne, literackie czy mityczne. To dzięki Aszurbanipalowi zachowała się piękna i poetycka historia stworzenia świata spisana w Enuma Elisz, także w jego zbiorach znaleziono Epos o Gilgameszu.

Niewiele brakowało, by jedna z największych bibliotek starożytności, licząca ok. 30 tysięcy tekstów zniknęła wraz z upadkiem imperium asyryjskiego. Jego wrogowie długo po śmierci Aszurbanipala próbowali zniszczyć ją doszczętnie, m.in. podpalając jej gmach. Świadczy to tylko o tym, jak daleko intelektualnie byli od oczytanego władcy. O ile pozbawiło nas to dostępu do tekstów spisanych na drewnie czy wosku, o tyle ogień opiekający gliniane tabliczki tylko lepiej je zakonserwował. Możliwe, że dzięki wspomnianemu pożarowi przetrwały w tak doskonałym stanie do dzisiejszych czasów.

Warto wiedzieć, że bibliotekarze Aszurbanipala byli dla niego równie ważni jak żołnierze, dzięki któremu zdobył królestwo faraonów.

3. Biblioteka Aleksandryjska

Tradycja głosi, że Aleksander urzeczony rozmiarami, wpływami i świetnością biblioteki Aszurbanipala zdecydował się założyć własną.

Sam nie doczekał się jej powstania (została założona przez Demetriusza z Faleronu, ucznia Arystotelesa, na rozkaz Ptolemeusza I Sotera). Zorganizowana została na wzór arystotelowskiego Liceum i sąsiadowała z Muzeum (czyli domem „muz”, grecką świątynią). To dzięki niej Aleksandria rozkwitła, stając się ośrodkiem kulturalnym i naukowym starożytnego świata.

W okresie swojej największej świetności magazynowała ok. 400 tys. tekstów!

Niestety biblioteka była systematycznie niszczona w okresie podbojów i zmian społecznych. Do jej upadku znacząco przyczynił się… sam Juliusz Cezar. W czasie zdobywania Aleksandrii zapoczątkował pożar portów, który objął też największą bibliotekę starożytnego świata. Do późniejszych zniszczeń przyczynił się chrześcijański patriarcha Teofil Aleksandryjski, który w ramach niszczenia pogańskich świątyń, zniszczył też i główny gmach biblioteki aleksandryjskiej, zaś dzieła zniszczenia dokończył fanatyczny dowódca arabskiej armii ‘Amr ibn al-‘As.

4. Biblioteka w Cezarei

Można mieć różne opinie o teologii i teologach, ale kiedy mówimy o Orygenesie, trzeba z całą mocą podkreślić, że był z pewnością jednym z ważniejszych intelektualistów swojej epoki, który całe swoje życie podporządkował wierze.

Jednym z większych jego osiągnięć (poza wieloma cennymi komentarzami do Pisma Świętego oraz jego egzegezą krytyczną i alegoryczną) było założenie biblioteki w Cezarei. Orygenes był tak płodnym pisarzem, że początkowo gmach biblioteki zajmowały głównie księgi jego autorstwa. Szybko jednak pozyskiwała ona kolejne bezcenne dzieła.

W zbiorach biblioteki znajdował się m.in. Kodeks Watykański, Kodeks Efrema i Kodeks Synajski (greckie rękopisy Starego i Nowego Testamentu). Dzięki nim Biblia doczekała się tłumaczenia na łacinę, z którego później tłumaczono ją na wszystkie języki świata (z jej zbiorów korzystał m.in. św. Hieronim, twórca Wulgaty).

Niestety biblioteka została zniszczona w wyniku działań wojennych (zarówno Persów, jak i Saracenów).

5. Biblioteka w Aksum

Królestwo Aksum było jednym z najpotężniejszych państw afrykańskich i nie bez powodu na jego dziedzictwo powołuje się Etiopia. Aksum było państwem chrześcijańskim i także tu gromadzono święte teksty, tłumacząc je na język ge’ez. To najprawdopodobniej ze zbiorów biblioteki Aksum (nie zaś z biblioteki aleksandryjskiej) korzystali koptyjscy mnisi, tłumacząc święte księgi chrześcijańskie.

Zapewne kojarzycie opowieść o buncie upadłych aniołów przeciw Bogu? Wielu chrześcijan myśli, że zaczerpnięta została ona z Biblii. Nie znajdziecie jej tam jednak. Została ona opisana w apokryficznej Księdze Henocha. Jedyna jej kompletna wersja została zaś spisana w języku ge’ez, możemy mieć więc pewność, że przetrwała tylko dzięki bibliotece w Aksum.

6. Imperialna Biblioteka dynastii Han i Chińska Biblioteka Narodowa

Biblioteka dynastii Han nie przetrwała, lecz zachował się dokładny opis ksiąg w niej zawartych (w pracy bibliograficznej Yiwenzhi spisanej w I w n.e.). Dzięki temu wiemy, że księgozbiór składał się z 13 269 zwojów z dziedzin takich jak: konfucjanizm, filozofia, poezja, sztuka wojenna, astrologia, ziołolecznictwo i (al)chemia. Świadczy to o tym, jak wielkim szacunkiem darzono wiedzę i same księgi na cesarskim dworze.

Obecnie Chińska Biblioteka Narodowa może poszczycić się znacznie cenniejszymi zbiorami: 27 milionami woluminów, z czego 270 000 to starożytne i rzadkie księgi, oraz 35 000 inskrypcji spisanych w okresie dynastii Shang na… kościach czy żółwich skorupach (ich wiek datuje się na 3600 lat!), a także pisma konfucjańskie wyryte w kamieniu!

7. Biblioteka w Klasztorze Świętej Katarzyny

Zawiera ona 4500 prac i jest zamknięta dla zwiedzających. Dlaczego więc znalazła się na naszej liście? Ponieważ to najstarsza nieprzerwanie działająca biblioteka w historii. Została założona w VI w. n.e. i posiada obecnie największą kolekcję literatury religijnej po Bibliotece Watykańskiej.

8. Biblioteka Watykańska

Została założona w 1471 r. przez papieża Mikołaja V jest powszechnie uważana za jeden z najważniejszych księgozbiorów w dziejach. Obecnie znajduje się w niej 1,1 mln drukowanych książek, w tym 8 500 inkunabułów, i 7 500 manuskryptów. Znajduje się tu zarówno najstarsza Biblia Świata (wymieniony już wcześniej Kodeks Watykański datowany na rok 352 n.e.), jak i słynne Tajne Archiwa Watykanu.

9. Biblioteka Kongresu USA

Biblioteka Kongresu została założona w 1800 r. przez prezydenta Johna Adamsa, lecz nie ze względu na swoją historię znalazła się na naszej liście. Jest to obecnie największy księgozbiór na świecie. Zawiera ponad 38 milionów książek napisanych w 450 językach. Ponadto znajduje się tam też ponad 70 mln rękopisów, blisko 6 mln map, ponad 18 mln mikrofilmów, 5 mln inkunabułów… łącznie 170 mln skatalogowanych pozycji. Podane przeze mnie liczby mogą być już nieaktualne w momencie, gdy to czytasz, bo każdego dnia do zbiorów biblioteki dołączonych zostaje 10 000 kolejnych pozycji.

10. Twoja biblioteka

Biblioteka, w której najczęściej wypożyczasz książki jest zdecydowanie z Twojej perspektywy jedną z najważniejszych na świecie. Jeśli wypożyczałeś w niej też inne książki niż lektury szkolne, z pewnością w jakimś stopniu zmieniła Twoja życie, pomogła Ci zdobyć wykształcenie, wiedzę lub po prostu spędzić wiele pięknych chwil z świetnymi książkami.

Oby biblioteki w Polsce rozwijały się jak najlepiej, oby były cenione i odpowiednio dofinansowane, a sami bibliotekarze szanowani i poważani. Tego z okazji Tygodnia Bibliotek życzy redakcja CzytajPL.

Mikołaj Kołyszko

O autorze:

Red. nacz. portalu CzytajPL.pl. Były red. nacz. magazynu internetowego Masz Wybór.

Z wykształcenia: magister religioznawstwa.

Z zamiłowania: dziennikarz, pisarz.

Wyróżniony tytułem Dziennikarza Obywatelskiego 2013 Roku (kategoria „Recenzja”).

Autor książek: Groza jest święta, Tajemne Oblicze Świata, Tajemne Oblicze Świata II. Piekielny Szyfr i Wegetarianizm bez tajemnic.