Dzisiaj, 27 stycznia 2018 roku, odbywają się obchody upamiętniające 73 rocznicę wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego oraz ośrodka Zagłady Auschwitz. Rocznica wyzwolenia obozu została uznana Międzynarodowym Dniem Pamięci o Ofiarach Holocaustu.
Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holocaustu to niezwykle ważne święto ustanowione 1 listopada 2005 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Jego celem jest uczczenie i przywołanie pamięci ofiar zamordowanych przez nazistowskie Niemcy podczas II wojny światowej. Data obchodów nie jest oczywiście przypadkowa – 27 stycznia Armia Czerwona pod dowództwem majora Fiodora Krasawina wyzwoliła obóz Auschwitz-Birkenau. W Polsce znaczna część głównych uroczystości Dnia Pamięci o Ofiarach Holocaustu odbywa się muzeum założonym na terenie byłego niemieckiego obozu oraz pod pomnikiem Bohaterów Getta w Warszawie.
Auschwitz-Birkenau
W Auschwitz-Birkenau więziono i mordowano obywateli właściwie wszystkich okupowanych przez nazistowskie Niemcy krajów. W ogromnej części byli to Żydzi. Ponad milion więźniów obozu nie doczekało wyzwolenia – zginęli w faszystowskiej maszynie śmierci. Mimo tego, że wiele ofiar nie zostało pochowanych z należnym szacunkiem (część zamordowanych nie ma własnego grobu), pamięć o nich trwa. Jest utrwalana przez byłych więźniów, miejsca pamięci i instytucje. Ważne jest szczególnie pielęgnowanie opowieści byłych więźniów obozów będących świadkami tego przerażającego okresu w historii. Podczas ubiegłorocznych obchodów Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holocaustu ambasadorka Izraela w Polsce, Anna Azari, w swoim wystąpieniu podkreśliła rolę, jaką pełnią ostatni już świadkowie Zagłady.
Tegoroczne obchody Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holocaustu
Tegoroczne obchody odbędą się na terenie Miejsca Pamięci. Wydarzenie zostało objęte patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy. W tym roku obchodzona będzie również 75 rocznica uruchomienia na terenie Auschwitz-Birkenau czterech komór gazowych razem z krematoriami. W związku z tym wizualnym symbolem rocznicy jest praca Davida Olère’a, byłego więźnia i przymusowego członka Sonderkommando. Mężczyzna w swoich powojennych obrazach ukazał koszmar ludzi mordowanych na masową skalę w komorach gazowych. Jego pracę są niezwykle ważne, gdyż to jedyny znany były członek Sonderkommando, który po wojnie przeniósł widzianą przez siebie obozową rzeczywistość na płótno. Te prace mają oprócz wartości artystycznej niepodważalną wartość dokumentalną, gdyż malowane przez artystę obrazy pokazują to, co nigdy nie zostało utrwalone na żadnej fotografii – to, co działo się w komorach gazowym i krematoriach.
Obóz jest obecnie międzynarodowym symbolem ważnym dla każdego bez względu na pochodzenie czy przekonania. To symbol Zagłady i bestialstwa II wojny światowej.
Zagadnienie Holocaustu pokazywane jest najczęściej w literaturze jako wydarzenie bezprecedensowe, unikalne i totalne. Powieści, dzienników, pamiętników i reportaży powstało na ten temat naprawdę wiele. Tekst będzie subiektywnym wyborem książek poruszających temat tego najokrutniejszego doświadczenia XX wieku. Oprócz utworów nasuwających się na myśl od razu po usłyszeniu „Holocaust w literaturze” przedstawione zostaną mniej znane książki na ten temat.
Krall i Moczarski
Na początek krótkie wspomnienie dwóch chyba najbardziej znanych utworów zmagających się z tą tematyką. Do takich dzieł na pewno należy „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall, wywiad rzeka z Markiem Edelmanem, jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim. Bohater opowiada przede wszystkim o wydarzeniach mających miejsce podczas powstańczych walk od kwietnia do maja 1943 roku. Kolejną znaną i ważną książką są napisane przez Kazimierza Moczarskiego „Rozmowy z katem”. Ukazano w niej eksterminację Żydów widzianą oczami zbrodniarza, generała SS Jurgena Stroopa.
Dzienniki
Często wspomnienia ludzi, którzy przeżyli piekło Shoah1, były przez nich utrwalane w formie dziennika. Najpopularniejszy jest oczywiście „Dziennik”Anny Frank. Autorka pisała go jako trzynastoletnia dziewczynka. Jej dotychczas bezpieczne mieszkanie stało się dla niej zarazem więzieniem i schronieniem, gdzie ukrywała się wraz z rodziną i znajomymi. Przez przeszło dwa lata żyła w ciągłym strachu przed zdemaskowaniem. Największym sekretem Anny była wyimaginowana przyjaciółka Kitty, której opowiadała na bieżąco o swoim życiu w kryjówce. Listy do Kitty tworzą dziennik nastoletniej dziewczynki zmuszonej do stawienia czoła wojennej rzeczywistości.
Następnym przykładem dziennika opisującego codzienność czasu wojny jest „Dziennik” Dawida Sierakowiaka uznany za jedno z ważniejszych świadectw życia w łódzkim getcie. Nastolatek opisywał między innymi warunki pracy w zakładach, rozpad rodzin i wszechobecny głód.
Łódzkie getto
Kolejną książką poruszającą temat łódzkiego getta jest dzieło Stevena Sem-Sandberga „Biedni ludzi z miasta Łodzi”. Opisana w nim została kontrowersyjna postać, osoba określana mianem władcy łódzkiego getta, Chaim Mordechaj Rumkowski − przez jednych uznawany za bohatera prowadzącego grę z Niemcami, dla innych odrażający kolaborant. Dużą zaletą książki jest to, że autor nie skupia się wyłącznie na postaci Rumkowskiego, pokazując też zwykłych mieszkańców getta i ich heroiczną walkę, którą podejmowali każdego dnia, by przeżyć.
Spotkania napiętnowane przez Auschwitz
Jedne z najbardziej przejmujących książek poruszających problematykę Holocaustu to te, w których autorzy oddają głos byłym więźniom obozów koncentracyjnych i miejsc Zagłady. To przerażające świadectwa z piekła na ziemi złożone przez świadków i uczestników koszmaru, którym udało się przeżyć. Książką tego rodzaju jest „Klub Auschwitz i inne kluby” Agnieszki Dakuszy, która staje się świadectwem ostatnich żyjących ocalałych i głosem, którego nie można nie wysłuchać. Agnieszka Dakusza dała swoim rozmówcom ogromną wolność wypowiedzi. Dla wielu z tych ludzi wojna trwa nadal – w ich umysłach i ciałach, ujawniając się w snach czy nawykach. „Klub Auschwitz i inne kluby” został uhonorowany nagrodą Newsweeka im. Teresy Torańskiej.
Równie poruszająca jest książka Aleksandry Wójcik i Macieja Zdziarskiego „Dobranoc, Auschwitz. Reportaż o byłych więźniach”, w której przedstawiono historie wciąż żyjących wśród nas byłych więźniów obozu. Opowieści pokazują, jak różne osoby trafiały do obozu, na przykład Lidia Maksymowicz uwięziona tam jako trzyletnie dziecko.
Mikołaj Grynberg w „Oskarżam Auschwitz. Opowieści rodzinne” skupia się natomiast na drugim pokoleniu świadków, jak nazywa się dzieci ocalałych z Shoah. Książka jest zapisem wielu rozmów między autorem a dorosłymi już dziećmi ocalałych i pokazuje, jak bardzo to bezprecedensowe wydarzenie zaważyło na losach całych rodzin.
Biografie
Tematem stosunkowo rzadko poruszanym w literaturze obozowej jest historia walk bokserskich przeprowadzanych w obozach koncentracyjnych. Tę lukę wypełnia biografia napisana przez Martę Bogacką „Bokser z Auschwitz”. To niezwykła historia Tadeusza Pietrzykowskiego, boksera, który zdobył tytuł Mistrza Wszechwag Auschwitz. Pamięć o nim trwała nawet po jego wywiezieniu z obozu, co dokumentuje fragment opowiadania Tadeusza Borowskiego „U nas w Auschwitzu”, gdzie pisał o Pietrzykowskim: „Jeszcze dziś tkwi w nas pamięć o Numerze 77, który bił Niemców, jak chciał”.
Kolejną postacią, o której życiu warto przeczytać, jest Wilhelm Brasse – słynny fotograf Auschwitz. Anna Dobrowolna w swojej książce „Fotograf z Auschwitz” przedstawia życie więźnia będącego w obozie od samego początku aż po jego wyzwolenie. Widział znacznie więcej niż większość więźniów, bowiem był zmuszony do skrupulatnego dokumentowania całego obozowego życia.
Szokujące powieści
Wszyscy tworzący książki o Holocauście piszą o sprawach bardzo brutalnych i szokujących, jednak na gruncie literatury o Zagładzie powstały takie dzieła, które budziły wyjątkowe kontrowersje, szokowały ukazywanym bestialstwem i zezwierzęceniem ludzkości. Najlepszym przykładem takiego sposobu ukazania okrucieństwa II wojny światowej jest „Malowany ptak” – kontrowersyjny i wstrząsający debiut powieściowy Jerzego Kosińskiego, jedna z najgłośniejszych książek ubiegłego wieku. Zawierała wątki autobiograficzne, wokół których wybuchały największe spory. Powieść jest surrealistyczną parabolą ludzkiego losu i dogłębnym studium przemocy − to przerażająca wizja świata zniekształconego przez wojnę.
Kosiński, jako osoba, która przeżyła wojnę, poruszał temat Holocaustu także w swojej późniejszej twórczości, chociażby w powieści „Kroki”. Składa się ona ze zbioru dialogów, anegdot i epizodów. W jednym z dialogów mężczyzna i kobieta rozmawiają o wspólnym znajomym, który z zawodu jest architektem. Pierwszym zadaniem w jego karierze było zaprojektowanie od podstaw obozu koncentracyjnego. Zgodził się je zrealizować, a uzasadnienie jego decyzji jest brutalne i wstrząsające.
Kolejnym przykładem książki budzącej w odbiorcach wiele skrajnych emocji jest „Dom lalek” napisany przez autora posługującego się pseudonimem Ka-Tzetnik2 (naprawdę nazywał się Yehi’el Dinur). Powieść jest uważana za jedną z najsławniejszych i najbardziej osobistych relacji opowiadających o nazistowskim terrorze. Główną bohaterką książki jest Daniela Preleśnik, nastoletnia polska żydówka. Po wybuchu wojny trafia do getta, a następnie do tzw. Domu Lalek, domu publicznego stworzonego dla niemieckich żołnierzy w obozie koncentracyjnym.
Komiks
Oczywiście o Zagładzie można mówić na wiele sposobów – nie tylko poprzez literaturę. Ważną i wciąż niedocenianą dziedziną artystyczną jest tutaj komiks. Szczególnie warto sięgnąć po „Maus” Arta Spiegelmana. Stworzona przez niego książka uznawana jest za przełom w ukazywaniu Holocaustu i za ważny głos zabrany przez przedstawiciela „drugiego pokolenia świadków”. „Maus” to nowatorska opowieść oscylująca wokół relacji ocalałego z Zagłady ojca i syna, to płaszczyzna, na której przedstawiciele dwóch pokoleń mogą nawiązać nić porozumienia. Zestawienie tekstu z obrazem daje całkowicie nowy efekt artystycznej działalności.
Książek podejmujących tę ważną i trudną tematykę jest tak wiele, że w tekście nie mogły znaleźć się wszystkie pozycje zasługujące na uwagę. Nieopisana została chociażby wybitna twórczość Borowskiego, głównie ze względu na to, że jego teksty jako omawiane w szkole są (mam nadzieję) doskonale znane i powszechnie doceniane. Wybranie tylko kilku książek o Zagładzie było niezwykle trudnym wyzwaniem. Utwory mierzące się z tematem Holocaustu powinny być czytane, analizowane i omawiane, gdyż daje to szansę na poznanie jednej z najokrutniejszych zbrodni w historii, a w związku z tym na uniknięcie tych dramatycznych błędów w przyszłości.
1Shoah to z języka hebrajskiego zniszczenie, całkowita zagłada. Synonim Holokaustu
2Ka-Tzetnik, Kacetnik – od Konzetrationslager oznaczającego w języku niemieckim obóz koncentracyjny
Martyna Gancarczyk
O autorce artykułu
Z wykształcenia menadżer kultury. Uwielbia mieć dobrą książkę zawsze pod ręką. Wielka entuzjastka horrorów zarówno jeśli chodzi o literaturę, kinematografię, jak i gry. Dzień bez książki lub filmu to dzień stracony. Oprócz tego miłośniczka zwierząt, szczególnie psów (a zwłaszcza własnego).