Schizofrenia – choroba, która ciekawi

Wydaje mi się, że schizofrenia to jedna z tych chorób, które najbardziej fascynują ludzi. To, że ktoś widzi rzeczy, których nie ma lub – inaczej – których my ich nie widzimy. Słyszy, coś, co niedostępne jest uszom innych czy tworzy świat w swojej głowie zupełnie nieodpowiadający rzeczywistości, może intrygować. Niektórzy stawiali odważną tezę, że to właśnie schizofrenicy widzą świat prawdziwy, a większość ludzi ma jego błędne wyobrażenie.

Schizofrenia – choroba, która ciekawi

Jakby nie było – świat osób chorych na schizofrenię na pewno jest inny od tego, jaki jawi się większości. Temat jest na tyle fascynujący i ciekawy, że stał się kanwą wielu dzieł literackich i filmowych. Pracując swego czasu na Oddziale Rehabilitacji Psychiatrycznej, gdzie przebywały głównie osoby z doświadczeniem psychozy, prowadziłam zajęcia biblioterapeutyczne. Jednym z ich owoców była długa lista utworów poruszających tę tematykę. O wielu z nich udało mi się porozmawiać z pacjentami, którzy mogli ekspercko stwierdzić, jaka jest biblioterapeutyczna wartość tych pozycji. Wiele z nich ten egzamin zdało.

Sądzę, że szczególną wartość posiadały książki, które powstały na bazie doświadczeń autora. To zdecydowanie podnosi ich wiarygodność. Moją podróż po literackim obrazie choroby psychotycznej z pacjentami na oddziale rozpoczęłam od książki Arnhild Lauveng „Byłam po drugiej stronie lustra”. Jest to poruszający opis doświadczenia psychozy w młodzieńczym wieku. Autorka opisuje szczegółowo wszystkie fazy choroby. Pokazuje reakcje otoczenia – to, jak ono sobie radzi lub nie. Przekonująco wprowadza nas w przestrzeń doświadczeń chorego. Arnhild udało się pokonać chorobę do tego stopnia, że sama została psychologiem, aby pomagać innym chorym. Swoje doświadczenia zawarła w kolejnej książce pt.: „Niepotrzebna jak róża. Potrzeba normalności w chorobie psychicznej”.

Książki Lauveng uważam za podstawowy materiał do pracy, jeśli chodzi o działania biblioterapeutyczne z chorymi na schizofrenię. Może im pomóc zuniwersalizować ich doświadczenie – pacjenci mogą zobaczyć, że nie jest ono jednostkowe. To bardzo ważne. Z wieloma przeżyciami bohaterki można się utożsamić. Ogromną nadzieję może dać im również fakt, że autorka-bohaterka wyswobodziła się z choroby i funkcjonuje normalnie. Choć warto pamiętać, że to rzadkie przypadki.

Dzień, w którym umilkły głosy

Inna książka, która również wzbudzała duże zainteresowanie pacjentów oddziału, to powieść autorstwa Kena Steele’a i Claire Berman pt.: „Dzień, w którym umilkły głosy”. Przejmująca opowieść o drodze życiowej jednego z autorów, Kena Steele’a, od początku choroby w wieku młodzieńczym, kiedy praktycznie został odrzucony przez rodzinę, aż po odnalezienie, już w wieku mocno dojrzałym, pomocnych dłoni, które pomogły mu radzić sobie z chorobą. Zanim to się jednak stało, Ken doświadczył ze względu na swoją chorobę ogromnej ilości nadużyć psychicznych i fizycznych. Niestety działania przemocowe – szeroko rozumiane – to nierzadko codzienność osób chorych.

Według mnie światy młodej Norweżki i Kena przenikają się, ale są też bardzo różne, co powoduje, że dla odbiorcy mogą się dobrze uzupełniać. Książka Steele’a porusza odmienne obszary doświadczeń niż opowieść Lauveng, dotyczy również innego miejsca i czasu. Jej akcja dzieje się od lat 60. do 80. XX wieku w USA, kiedy wiedza o chorobach psychicznych była jeszcze ciągle stosunkowo mała, a możliwości pomocy – niewielkie.

Jednym z najbardziej przejmujących fragmentów „Dnia, w którym umilkły głosy” jest ten, kiedy bohater opisuje moment zamilknięcia tytułowych głosów w jego głowie. Głosy miały charakter natrętnych, prześladowczych, nawołujących do różnych czynów (np. zabójstw). Bohater marzył przez wiele lat, aby ustały, a kiedy tak się stało, przeżył ogromny niepokój. Jakaś część jego tożsamości została mu odebrana.

Schizofrenia w popularnych dziełach

Przywołane przeze mnie pozycje są zdecydowanie mniej znane szerszemu gronu czytelników, ale wydają mi się bardzo skuteczne biblioterapeutycznie. Z książek szerzej znanych, które weszły do kanonu literackiego na pewno warto zwrócić uwagę na „Szklany klosz” Sylvii Plath oraz polską powieść Jerzego Krzysztonia pt.: „Obłęd”. Obydwie doskonałe pod względem artystycznym, obydwie powstałe na bazie doświadczeń autorów.

Nie sposób chyba też nie przywołać najbardziej znanego dzieła w tematyce choroby psychicznej, jaką jest „Lot nad kukułczym gniazdem” Kena Kesey’a. I mimo że cenię tę powieść, a film Miloša Formana uważam za arcydzieło, po latach pracy terapeutycznej, a przede wszystkim pracy w szpitalu, muszę stwierdzić, że to książka, której działanie biblioterapeutyczne skierowane jest bardziej do osób z doświadczeniem opresji systemowej (jak to zresztą – sądzę – w założeniu było) niż do osób z doświadczeniem psychozy.

Filmy to zresztą kolejna kopalnia motywów choroby psychicznej i uważam, że wiele z nich może mieć silne działanie terapeutyczne. Osobiście zwróciłabym uwagę na trzy dzieła filmowe: „Piękny umysł”, „Czarny łabędź” i polski film pt. „Lęk wysokości”. Każdy według mnie może inaczej oddziaływać na odbiorców. Pierwsze dwa bardziej odnoszą się do przeżyć samych chorych, a ostatni – do otoczenia chorego, jego rodziny. Ten ostatni aspekt też jest niezwykle ważny, a rzadko obecny w literaturze. W chorobie bowiem nie tylko sam chory wymaga wsparcia – to oczywiste – potrzebuje go w różnym stopniu rodzina i to jest często dużo trudniejsze w realizacji. Farmakologii na bycie rodzicem schizofrenika nie ma, tu pozostaje tylko ciężka praca terapeutyczna.

Lista książek oraz filmów poświęconych tematyce schizofrenii

Moja lista książek oraz filmów poświęconych tematyce schizofrenii jest długa. Załączam ją poniżej, mając nadzieję, że może pójdzie ona w świat za waszym pośrednictwem i przyda się każdemu, kto z jakichś przyczyn tej tematyce chce się przyjrzeć – pacjentowi, Kowalskiemu, terapeucie, psychiatrze. Korzystajcie z niej i udostępniajcie.

Lista jest subiektywna – pogrubioną czcionką zaznaczyłam na niej te utwory, które wydają mi się najbardziej wartościowe. Na pewno nie ma na niej wszystkich wartych polecenia dzieł. Jeśli uważacie, że należy ją czymś uzupełnić, piszcie w komentarzach. Będę ją uaktualniać.

Jestem głęboko przekonana o celowości biblioterapii w doświadczeniu schizofrenii i innych chorób psychicznych. Polecam wszystkim sięgnąć po ten materiał.

KSIĄŻKI poruszające temat SCHIZOFRENII.

Oznaczenie „(film)” obok tytułu sygnalizuje, że w oparciu o książkę został również nakręcony film. Może mieć on różny charakter, niekiedy film był tylko zainspirowany książką i nie jest jej wierną adaptacją.

Książki podane są w kolejności alfabetycznej nazwiska autora.

Auburn David, Dowód
Beers Clifford W., Umysł, który sam siebie odnalazł
Brewer Gene, K-Pax (film)
de Greeff Etienne, Noc jest moim światłem
Frame Janet, Anioł przy moim stole (film)
Greenberg Joanne, Życie to nie bajka (film)
Kaysen Susann, Przerwana lekcja muzyki (film)
Kesey Ken, Lot nad kukułczym gniazdem (film)
Kipphardt Heinar, Aleksander März
Krzysztoń Jerzy, Obłęd
Lamb Wally, To wiem na pewno
Lauveng Arnhild, Byłam po drugiej stronie lustra
Lauveng Arnhild, Niepotrzebna jak róża. Potrzeba normalności w chorobie psychicznej.
Lopez Stev, Solista (film)
McGrath Patrick, Pająk (film)
Nasar Sylwia, Piękny umysł (film)
Nasierowski Tadeusz, Gdy rozum śpi, a w mięśniach rodzi się obłęd. O życiu i chorobie Wacława Niżyńskiego
Plath Sylwia, Szklany klosz
Rosiek Barbara, Byłam schizofreniczką
Saks Elyn R., Moja droga przez szaleństwo.
Schiller Lori, Benett Amanda, Cichy pokój
Schreber Daniel Paul, Pamiętniki nerwowo chorego
Stark Michael, Bremer Fritz, Esterer Ingeborg, Przecież ja nie zwariowałem – pierwszy kryzys psychiczny (rodzaj poradnika dla osób chorych i ich rodzin)
Steele Ken, Berman Claire, Dzień, w którym umilkły głosy
Wharton William, Ptasiek

FILMY Z TEJ TEMATYKI – kolejność alfabetyczna wg tytułów

Lista jest subiektywna – grubą czcionką zaznaczyłam na niej te utwory, które wydają mi się najbardziej wartościowe.

Anioł przy moim stole, reż. Jane Campion filmowa adaptacja autobiografii nowozelandzkiej pisarki Janet Frame pod tym sam tytułem
Czarny łabędź, reż. Darren Aronofsky
Dowód, reż. John Madden na podstawie sztuki Davida Auburna
K-Pax, reż. Iain Softley – na podstawie powieści Gene Brewera pod tym samym tytułem
Lęk wysokości, reż. Bartosz Konopka – jeden z nielicznych filmów polskich reżyserów
Lot nad kukułczym gniazdem, reż. Miloš Forman – na podstawie książki Kena Kesey’a o tym samy tytule
Nigdy nie obiecywałam ci ogrodu pełnego róż, reż. Anthony Page – na podstawie książki Życie to nie bajka
Niżyński, reż. Paul Cox – na podstawie pamiętników Wacława Niżyńskiego oraz książki jego żony Romoli de Pulszky, Life of Nijinsky
O Bogu, który się nie sprawdził, reż. Kama Veymont – film dokumentalny
Pająk, reż. David Cronenberg – na podstawie książki Patricka McGrath pod tym samym tytułem
Piękny umysł, reż. Ron Howard – na podstawie książki Sylwii Nasar pod tym samym tytułem
Przerwana lekcja muzyki, reż. James Mangold – na podstawie autobiograficznej książki Susanny Kaysen pod tym samym tytułem
Smak miłości, reż. Mohit Suri
Solista, reż. Joe Wrightna podstawie książki Steve’a Lopeza pod tym samym tytułem
Sylvie, reż. Christine Jeffs – poświęcony biografii Sylvie Plath

Osobno ujmuję filmy, których bohaterowie często są prezentowani jako schizofrenicy, a już na pewno określani jako szaleńcy. Są to jednak jednocześnie postaci, które na skutek swoich zaburzeń dokonują zbrodni. Należy natomiast pamiętać, że – mimo często spotykanego stereotypu społecznego – tylko niewielki procent osób chorych na schizofrenię jest agresywny, a tym bardziej dokonuje czynów zagrażających innym ludziom.

Lokator, reż. Roman Polański – na podstawie opowiadania Rolanda Topora, Chimeryczny lokator
Lśnienie, reż. Stanley Kubrick
Psychoza, reż. Alfred Hitchcock
Tato, reż. Maciej Ślesicki
Wstręt, reż. Roman Polański

Katarzyna Klimowicz