English version
Przystanek: Literatura
Poznaj literackiego twórcę na przystanku komunikacji miejskiej!
Poniżej znajdziesz utwory literackie czołowych krakowskich pisarzy dostępne poza aplikacją:
Joseph Conrad
(1857–1924) jeden z największych pisarzy w historii literatury światowej. Właściwie nazywał się Józef Teodor Konrad Korzeniowski. Był synem Apollona, poety, wybitnego działacza niepodległościowego, więźnia carskiej Rosji i zesłańca. W dzieciństwie, już po śmierci matki, przez pięć lat mieszkał w Krakowie – od 20 lutego 1869. W tym samym roku, w maju, zmarł jego ojciec i wtedy chłopiec trafił pod opiekę rodziny. Jako siedemnastolatek, w październiku 1874 wyjechał do Francji, gdzie został marynarzem; potem przeniósł się do marynarki angielskiej. W 1894 osiadł w Anglii i poświęcił się pracy pisarskiej; zaledwie rok później wydał pierwszą powieść. Wiele z jego powieści przeszło do klasyki literatury światowej – najbardziej znaną jest z pewnością „Jądro ciemności”. Do Polski Joseph Conrad powrócił tylko raz, w wieku dojrzałym: 28 lipca 1914 roku przybywa z żoną Jessie, synami Borysem i Johnem oraz w towarzystwie Józefa i Otolii Retingerów, zamierzając zatrzymać się u matki Otolii w Goszczy. W jego wspomnieniach pisanych w 1921 roku odnajdziemy ślady miejsc, które odwiedził: Bibliotekę Jagiellońską czy majątek Konstantego Buszczyńskiego w Górce Narodowej. Potem odjechał koleją do Zakopanego. (ezp)
Przeczytaj „O życiu i literaturze” Josepha Conrada.
Posłuchaj wersji audio eseju ” O życiu i literaturze” Josepha Conrada (czyta Piotr Mucharski, nagranie zrealizowane we współpracy ze Stowarzyszeniem Radiofonia):
Stanisław Lem
(1921 – 2006) Trudno wyobrazić sobie Kraków, w którym nigdy nie mieszkałby Stanisław Lem, jeden z największych twórców literatury fantastyczno-naukowej, a także filozof, publicysta i eseista. Jego twórczość, rozbudowana, różnorodna i niezgłębiona w skali niemal kosmicznej, ma fanów na całym świecie. Urodził się we Lwowie, który do końca pozostał jego ukochanym miastem. Kraków, w którym zamieszkał jako repatriant, jest w głównym nurcie twórczości pisarza praktycznie nieobecny. W roku 1946, po opuszczeniu rodzinnego Lwowa, zamieszkał z rodzicami przy ulicy Śląskiej. Studiował wówczas na Wydziale Lekarskim UJ. Jednak nie przystąpił do absolutorium (1948), co przesądziło o jego dalszym losie literata, gdyż od wielu miesięcy publikował już w prasie. Kolejne miejsca zamieszkania pisarza to Krupnicza 22 (Dom Literatów) i kamienica przy ulicy Bonerowskiej – pierwsze wspólne lokum Barbary i Stanisława Lemów. Pod koniec lat 1950. nastąpiła „wymuszona” przez Barbarę Lem przeprowadzka na Kliny. W niewielkim, świeżo wzniesionym domu przy ulicy Narwik mieszkał aż do lat 80. Wówczas przy tej samej ulicy wybudował nowy dom, gdzie mieszkał już do śmierci. Stanisław Lem został pochowany na cmentarzu Salwatorskim 4 kwietnia 2006 r. (ezp)
Przeczytaj jedną z „Bajek Robotów” Stanisława Lema.
Posłuchaj jednej z „Bajek Robotów” Stanisława Lema (czyta Borys Szyc, nagranie udostępnione dzięki uprzejmości Wydawnictwa Literackiego):
Stanisław Wyspiański
(1869-1907) Jeden z najwybitniejszych i najbardziej wszechstronny polski artysta wszech czasów, przez całe życie związany z Krakowem, w którym widział zarówno ogrom tradycji, jak i dramatyzm epoki jemu współczesnej. Był twórcą genialnym w wielokierunkowości swych poszukiwań: znakomity poeta, dramaturg, inscenizator; równie utalentowany malarz, rysownik, projektant (witraży, polichromii, mebli, scenografii czy kostiumów). Jeden z fundamentów polskiej tradycji, stały punkt odniesienia dla kolejnych pokoleń artystów. Przy ulicy Krupniczej 26 znajduje się dom, w którym Stanisław Wyspiański przyszedł na świat 15 stycznia 1869. Dziś mieści się tam Muzeum Józefa Mehoffera. Przy placu Mariackim 9, od roku 1898 mieściła się pracownia artysty. Powstały tu dramaty Lelewel, Klątwa, Legion oraz początek Wesela. Z kolei przy Krowoderskiej 79, w słynnej „błękitnej pracowni”, gdzie Wyspiański zamieszkał po ślubie we wrześniu 1900 roku, powstały: Wesele, Wyzwolenie, Bolesława Śmiałego, Akropolis, Noc listopadową. Szczątki artysty spoczywają w Krypcie Zasłużonych na Skałce.
Przeczytaj „O kocham Kraków” Stanisława Wyspiańskiego.
Posłuchaj „O kocham Kraków” Stanisława Wyspiańskiego (czyta Łukasz Wojtusik):
Tadeusz Peiper
Jeden z najważniejszych twórców polskiej awangardy międzywojennej spod znaku „trzy razy m”: miasto, masa, maszyna. Założył i redagował czasopismo „Zwrotnica”, był przed wojną wybitnym animatorem życia literackiego. Wychował się w znamienitej rodzinie podgórskiej – jego ojciec, zmarły w roku 1903 był nawet przez pewien wiceburmistrzem Podgórza. Po długim okresie spędzonym za granicą zaczął aktywnie działać w środowisku awangardzistów. Stale bywał w awangardowej kawiarni „Esplanada” na rogu ulic Krupniczej i Podwale. Mieszkał zaś w kamienicy przy ul. Jagiellońskiej, gdzie redagował „Zwrotnicę”. Wojnę spędził w ZSRR (ewakuacja do Lwowa, aresztowanie przez NKWD i wywózka w głąb Rosji, a następnie powrót w roku 1944). Po roku 1945 przebywał w Lublinie, Łodzi i krótko w Krakowie – jak wielu innych pisarzy, szukał schronienia w ocalałym Krakowie i zakwaterował się w Domu Literatów przy ulicy Krupniczej 22. Wkrótce jednak wyjechał do Warszawy i tam zamieszkał już na stałe. (ezp)
Przeczytaj „Kwiat Ulicy” Tadeusza Peipera.
Posłuchaj „Kwiat Ulicy” Tadeusza Peipera (czyta Grzegorz Turnau, nagranie zrealizowane we współpracy ze Stowarzyszeniem Radiofonia):
Julian Przyboś
(1901–1970) Poeta, eseista, redaktor czasopism literackich. Jego życiorys obrazuje, jak skomplikowane bywały losy polskich twórców w XX wieku. Młodzieniec walczący z Ukraińcami o Lwów, a potem z bolszewikami w roku 1920, w Dwudziestoleciu współtwórca awangardy krakowskiej i nauczyciel. Po zajęciu Lwowa przez Sowietów współpracował z radzieckim okupantem. W Krakowie znalazł się w roku 1920 – wstąpił na wydział polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przede wszystkim jednak był to czas nawiązania współpracy z Tadeuszem Peiperem i jego „Zwrotnicą”. Po wojnie, po epizodzie dyplomatycznym (był posłem PRL w Szwajcarii od 1947 do 1951 roku) piastował przez trzy lata stanowisko dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej. Ponoć nudząc się tam śmiertelnie, sporo czasu spędzał w pobliskiej redakcji „Przekroju” przy ulicy Piłsudskiego 19. Karierę bibliotekarską zakończył w roku 1955 i przeprowadził się do stolicy. (ezp)
Przeczytaj „Znak” Juliana Przybosia.
Posłuchaj „Znak” Juliana Przybosia (czyta Julian Przyboś, nagranie z archiwum Radia Kraków):
Adam Ważyk
(1905-1982) poeta, prozaik, eseista.
W latach 20. był związany z Awangardą Krakowską i współredagował „Almanach Nowej Sztuki”. Opublikował wtedy zbiory wierszy Semafory oraz Oczy i usta. Przed wybuchem II wojny światowej wydał m.in. powieść Mity rodzinne.
W trakcie wojny był związany z władzami radzieckimi, a także z Polskimi Siłami Zbrojnymi w ZSRR, dla których napisał słowa do Marszu 1. Korpusu. Po zakończeniu wojny współpracował z licznymi czasopismami kulturalnymi, m.in. „Kuźnicą” i „Nową Kulturą”. Pełnił także funkcję sekretarza Związku Zawodowego Literatów Polskich i brał czynny udział we wdrażaniu socrealizmu. W 1955 r. podjął się, jako jeden z pierwszych polskich intelektualistów, rozrachunku ze stalinizmem. Jego Poemat dla dorosłych wyznacza koniec obowiązywania socrealizmu w Polsce. W 1957 r. wystąpił z Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej na znak protestu przeciwko wstrzymaniu publikacji czasopisma „Europa”, która współredagował. W 1964 r. podpisał List 34 w sprawie ochrony wolności słowa. Angażował się też w obronę studentów wydalonych z Uniwersytetu Warszawskiego w 1968 r.
Ważyk był także tłumaczem, głównie poezji francuskiej. Przekładał m.in. poezje Apollinaire’a, Aragona, Cendrarsa i Jacoba, przyczyniając się do przyswojenia polszczyźnie dokonań francuskiej awangardy literackiej. (mj)
Przeczytaj „Poemat dla dorosłych” Adama Ważyka.
Posłuchaj „Poematu dla dorosłych” Adama Ważyka (czyta Piotr Czarnota, nagranie zrealizowane we współpracy ze Stowarzyszeniem Radiofonia):
Bruno Jasieński
(ur. 1901 w Klimontowie, zm. 1938 w Moskwie) współtwórca polskiego futuryzmu, poeta i działacz komunistyczny, zamordowany w Moskwie przez reżim stalinowski. Syn lekarza żydowskiego pochodzenia i szlachcianki, nazywał się właściwie Wiktor Zysman (a usynowiony został przez rodzinę Jasieńskich, pozostając jednak pod skrzydłami biologicznych rodziców). Dzieciństwo spędził w rodzinnym Klimontowie, następnie uczył się w szkole powszechnej w Warszawie. W okresie I wojny światowej przebywał w Moskwie. Po powrocie do Polski rozpoczął w 1919 roku studia w Krakowie – początkowo filozoficzne, zmienione na prawnicze (cztery lata później będzie działał już we Lwowie). Tu związał się ze środowiskiem awangardy, a pod wpływem wypadków krakowskich z roku 1923 (gdy w zbrojnych starciach robotników z oddziałami wojska i policji zginęło 18 demonstrantów, a kilkudziesięciu zostało rannych) przyjął światopogląd komunistyczny. Wybór polityczny doprowadził go do całkowitego utożsamienia się ze Związkiem Sowieckim (po okresie paryskim osiadł w roku 1929 w ZSRR), co jednak nie ustrzegło go przed wielką czystką Stalina w latach 30. XX w. Aresztowany w Moskwie w roku 1937, skazany został na śmierć i w dniu ogłoszenia wyroku rozstrzelany.
W Krakowie Bruno (imię przybrane w roku 1920) Jasieński, odrzucony przez Skamandrytów, urządził w 1920 roku pierwszy „poezowieczór” w ramach Niezalegalizowanego Klubu Futurystów „Pod Katarynką” w kawiarni „Esplanada” przy ulicy Krupniczej (róg ul. Podwale). Członkami Klubu byli również Stanisław Młodożeniec, student i poeta, oraz malarz i literat Tytus Czyżewski, znany już dobrze w środowisku artystycznym. Zaraz potem debiutuje w krakowskich „Formistach” (czasopismo redagowane przez Czyżewskiego). Bruno Jasiński mieszkał w Krakowie w domu akademickim przy ulicy Jabłonowskich. Inne jego ówczesne adresy to plac Na Groblach oraz ulica Radziwiłłowska.
Przeczytaj „Miasto” Bruno Jasieńskiego.
Posłuchaj „Miasta” Bruno Jasieńskiego (czyta Wojciech Barczyński, nagranie zrealizowane we współpracy ze Stowarzyszeniem Radiofonia):
Jalu Kurek
(1904-1983) – poeta i prozaik silnie związany ze środowiskiem Awangardy Krakowskiej. Najbardziej znany z dwóch swoich powieści: Grypa szaleje w Naprawie (1934) i Woda wyżej (1935). Duża część jego twórczości poświęcona była Krakowowi i górom, a szczególnie Tatrom, w których był zakochany. Słynął z niezwykłego poczucia humoru. W czasie promocji jednego ze swoich tomików, zachwalał go fraszką: „Każdy może sobie siurkać, ze swojego Jalu Kurka”. W Krakowie przy ulicy Szlak znajduje się park jego imienia. (ms)
Przeczytaj „Kraków 422” Jalu Kurka.
Posłuchaj „Kraków 422” Jalu Kurka (czyta Jalu Kurek, nagranie z archiwum Radia Kraków):