6 maja swoją premierę miał pięcioodcinkowy miniserial „Czarnobyl”, wyprodukowany przez HBO i telewizję Sky. W Polsce jeszcze nie został wyemitowany ostatni odcinek, a produkcja znalazła się na drugim miejscu najlepiej ocenianych seriali portalu Filmweb. Obecnie ustępując jedynie „Grze o tron”. Po obejrzeniu „Czarnobyla” mamy dla was propozycje książek, które z pewnością uzupełnią waszą wiedzę o katastrofie oraz odkryją przed wami fakty dotąd skrywane w archiwach i w pamięci świadków tamtych wydarzeń.
„Czarnobyl”, serial przedstawiający najgłośniejszą katastrofę atomową w dziejach ludzkości, w bardzo krótkim czasie zyskał ogromną popularność. Johan Renck (reżyseria) i Craig Mazin (scenariusz) skupili się na ukazaniu losów ludzi związanych z likwidowaniem jej skutków – zarówno tych mających bezpośredni kontakt z katastrofą, jak i tych będących daleko od uszkodzonej elektrowni, członków partii komunistycznej, z dala decydujących o życiu milionów.
https://www.youtube.com/watch?v=vYCDauFVkFk
Czy za sukcesem produkcji stoi tylko i wyłącznie chwytliwy temat i dobry scenariusz? Obiektywnie trzeba przyznać, że jest to po prostu bardzo dobra produkcja. O zgodności faktograficznej za chwilkę. Niewątpliwie najmocniejszym punktem „Czarnobyla” jest znakomita scenografia oraz zdjęcia. Sposób w jaki producenci, w oparciu o archiwalne materiały, zdjęcia i filmy, odwzorowali realia panujące w Związku Radzieckim końca lat 80. zasługuje na szczególną uwagę. Dodatkowego smaku nadaje fakt, że część zdjęć zrealizowano w Czarnobylu i Prypeci. Warta wyróżnienia jest również obsada. Na pokładzie „Czarnobyla” znalazło się kilku znakomitych aktorów – ze Stellanem Skarsgårdem i Emily Watson na czele.
Jak było naprawdę?
Wracając do pytania czy „Czarnobyl” jest zgodny z faktami historycznymi, na wstępie trzeba wziąć pod uwagę artystyczny wydźwięk serialu. Musimy pamiętać, że w przypadku „Czarnobyla” nie mamy do czynienia z materiałem dokumentalnym. W internecie na pewno pojawi się wiele dyskusji, w których znawcy dopatrzą się niedociągnięć historycznych (odsyłam tutaj). Trzeba też pamiętać, że z odwzorowaniem faktycznego przebiegu pierwszych godzin po katastrofie wiąże się wiele trudności. Bardzo skuteczne tuszowanie, blokowanie i fałszowanie informacji przez władze radzieckie doprowadziło do powstania wielu wersji zdarzeń. Do dziś wiele dokumentów pozostaje tajnych, wiele zostało bezpowrotnie zniszczonych. Ponadto gro bezpośrednich świadków tamtych wydarzeń zmarło – większość przez przyjęcie śmiertelnej dawki promieniowania.
„Czarnobyl. Instrukcja przetrwania”
Na szczęście w ciągu ostatnich lat pojawiło się wiele książek, w których autorzy opisują bardzo szczegółowo cały mechanizm katastrofy – od jej przyczyn po dramatyczne skutki. Było to możliwe dzięki dostępowi do archiwów i odtajnionych dokumentów. W pierwszej kolejności nie sposób nie wyróżnić książki Kate Brown – „Czarnobyl. Instrukcja przetrwania” – efektu tytanicznej pracy, kilkunastu podróży, setek wywiadów i godzin spędzonych w archiwach.
Brown szczegółowo opisuje przebieg katastrofy, rozpoczęcie ewakuacji, pierwsze ofiary śmiertelne. Amerykanka opisuje cały proces działania władz, które już w kilka godzin po katastrofie rozpoczęły grę ze światową opinią publiczną. Brown zderza raporty i doniesienia Komitetu Centralnego z faktycznymi danymi, do których dotarła dzięki znajomościom, odwadzę oraz… łapówkom. Aż 40% książki stanowią przypisy, których obecność tylko potwierdza rzetelność amerykańskiej reporterki.
Drugą godną uwagi książką Brown, poświęconą tematyce nuklearnej, jest „Plutopia”, w której autorka zestawia ze sobą historie dwóch atomowych miast – Richland i Oziorska.
Likwidatorzy
Zarówno w serialu duetu Renck/Mazin, jak i w książce Brown, sporo miejsca zajmują opowieści o ”likwidatorach Czarnobyla” – ludziach mniej lub bardziej dobrowolnie przyczyniających się do niwelowania skutków katastrofy. Mowa tutaj o pracownikach elektrowni, strażakach gaszących płonący reaktor oraz wojskowych zaangażowanych w zrzucanie na niego bromu i piasku. Wielu z nich nie miało pojęcia jak groźne dla zdrowia może być przebywanie tak blisko epicentrum katastrofy, nie mówiąc nawet o bezpośrednim kontakcie z substancjami radioaktywnymi.
Stricte tym ludziom swoją książkę poświęcił Paweł Sekuła. „Likwidatorzy Czarnobyla” to zbiór historii wojskowych i ich rodzin, którzy byli bezpośrednio zaangażowani w gaszenie reaktora, ewakuację mieszkańców Prypeci oraz „czyszczenie” zony. Jest to publikacja wyjątkowa na skalę światową. Została oparta na rozmowach ze świadkami wydarzeń katastrofy oraz kolejnych dwóch lat, podczas których trwały prace likwidacyjne.
Czarnobylska modlitwa
Kolejną książką, która spodoba się widzom „Czarnobyla” jest reportaż białoruskiej noblistki Swietłany Aleksijewicz. „Czarnobylska modlitwa” to książka, która znacznie różni się od reportażu Kate Brown. Aleksijewicz, w charakterystycznym dla siebie stylu, całkowicie oddała głos swoim rozmówcom – świadkom wydarzeń, nie dodając do całości swojego komentarza.
Bohaterowie Aleksijewicz to głównie ludzie, którzy nie mieli bezpośredniego kontaktu z katastrofą. Pewnego majowego dnia 1986 roku zostali zaskoczeni wizytą radzieckiego wojska. W większości byli to mieszkańcy terenów oddalonych o kilkadziesiąt, bądź nawet kilkaset kilometrów od czarnobylskiej elektrowni. Żołnierze przybyli do nich z tragicznymi nowinami. Mieszkańcy zagrożonych terenów dostali nakaz pozbycia się napromieniowanego pożywienia oraz zabicia i zutylizowania całej trzody chlewnej i bydła. Wielu zostało zmuszonych do całkowitego zaprzestania uprawiania roli lub przesiedlenia. Katastrofa była dla nich czymś całkowicie irracjonalnym. Poziom skażenia setki kilometrów od katastrofy często był wyższy niż w najbliższym otoczeniu Czarnobyla. Wszystko za sprawą radioaktywnych pyłów niesionych przez wiatr i wodę oraz opadom. Niewidzialna śmierć, która nadeszła z nieba i ziemi.
Podobnie jak Aleksijewicz, na tereny skażone katastrofą, po latach przyjechała niemiecka dziennikarka Merle Hilbk. Po dwudziestu latach po wybuchu reaktora, przeprowadziła rozmowy z ludźmi, których dotknęła katastrofa oraz z tymi, którzy niedawno osiedlili się w strefie zamkniętej. Dla wielu ludzi przeprowadzka na tereny oficjalnie uznane za niebezpieczne okazała się jedyną szansą na przeżycie. Książka „Czarnobyl Baby” została wzbogacona o liczne zdjęcie, które stanowią dopełnienie reportaży.
Popkultura
Katastrofa w Czarnobylu jako inspiracja dla twórców popkultury, głównie szeroko pojętej fantastyki, to temat na osobny artykuł. Czarnobylska awaria i ciąg następujących po niej zdarzeń stały się inspiracją dla wielu dzieł. Zarówno w kontekście zagrożenia, jakie ludziom może nieść promieniowanie, jak i tajemnicy stojącej za tym wydarzeniem. O Czarnobylu śpiewali David Bowie, Jacek Kaczmarski czy Paul Simon. Temat awarii pojawił się w wielu filmach i serialach – w tym w słynnym „Z archiwum X”.
Fanom gier komputerowych na pewno znana jest seria „S.T.A.L.K.E.R.”, która powstała w wyniku inspiracji katastrofą, książką „Piknik na skraju drogi” braci Strugackich oraz filmem „Stalker” Andrieja Tarkowskiego. W dużym skrócie jest to „strzelanka”, w której gracz wciela się w tytułowego stalkera przemierzającego czarnobylską zonę – teren skażony, na którym dochodzi do wielu niewyjaśnionych zjawisk, opanowany przez ludzi i zwierzęta zmutowane promieniowaniem.
Katastrofa czarnobylska zawitała także na karty powieści graficznej. W 2011 ukazał się czarno-biały, niespełna 200-stronicowy komiks „Czarnobyl. Strefa”. Powieść graficzna, wydana w Polsce nakładem wydawnictwa Centrala, poświęcona jest ludziom, którzy w kilka godzin musieli spakować swoje rzeczy i opuścić teren znajdujący się w sąsiedztwie uszkodzonej elektrowni emitującej radioaktywny pył. Władza obiecała im, że będą mogli wrócić do swoich domów. Jednak niewidzialna siła, która spustoszyła ten teren na setki, a może nawet tysiące lat, uniemożliwiła im powrót. Komiks duetu Francisco Sánchez/Natacha Bustos to nie tylko hołd złożony ofiarom katastrofy, ale również przestroga przed skutkami nuklearnych eksperymentów.
Na rynku znajduje się bardzo dużo książek poświęconych katastrofie czarnobylskiej, wybraliśmy te, które uważamy za szczególnie ważne. Prawdopodobnie po sukcesie serialu temat Czarnobyla ponownie stanie się popularny. Ostatni odcinek „Czarnobyla” zostanie wyemitowany 5 czerwca na platformie HBO GO.
P.S. Jeśli dobrnęliście do tego momentu, chcielibyśmy polecić wszystkim zainteresowanym tematyką Czarnobyla stronę marciak.pl, na której autor opisuje wszystkie najważniejsze miejsca Prypeci i Czarnobyla.
O autorze
Miłośnik literatury pięknej uzależniony od koncertów i festiwali.
Chciałby robić tysiąc rzeczy na raz, jednak na drodze do spełnienia stoi jego największy wróg – czas.
Rocznik 94. Redaktor Xięgarni.pl, All in University, kiedyś związany z Valkirią Network. Student Zarządzania Kulturą i Mediami UJ.
Najbardziej lubi poznawać, rozmawiać i przebywać z ludźmi, którzy go inspirują.
O serialach, które powstały na podstawie książek możecie przeczytać na naszej stronie internetowej.