21 września na całym świecie obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Pokoju, uchwalony przez ONZ w 2001 roku. Celem ustanowienia tego święta było szerzenie idei pacyfizmu, sprzeciwu wobec wojny i promowanie pokojowego rozwiązywania konfliktów. Z tej okazji przedstawiamy kilka książek, które niosą ze sobą podobne przesłanie.
Gorzka refleksja
„Rzeźnia numer pięć” to jedna z najważniejszych antywojennych książek XX wieku. Dzieło Vonneguta to osadzona w czasach II wojny światowej opowieść o Billym Pilgrimie, który zostaje wcielony do amerykańskiej armii. Następnie trafia na front w Luksemburgu, gdzie podczas jednej z akcji dywersyjnych w Ardenach zostaje złapany przez Niemców i trafia do niewoli. Zostaje osadzony w Dreźnie, konkretnie w podziemiach tytułowej rzeźni. Gdy przebywa w celi, rozpoczyna się bombardowanie miasta przez aliantów. „Rzeźnia numer pięć” to książka o przekreślonych marzeniach, pokoleniu zniszczonym wojną, absurdzie konfliktów zbrojnych, no i, rzecz jasna, otwarta krytyka bombardowania skupisk cywilnych i miejsc nie mających charakteru stricte strategicznego. Książka wielokrotnie była cenzurowana, głównie z powodu kontrowersyjnego wątku bombardowania Drezna przez aliantów. Pisarz w znacznej mierze przyczynił się do rozpoczęcia publicznej debaty na temat etyki walki sił alianckich w czasie II wojny światowej. To pokazuje, że na wojnie nie ma podziału na dobrych i złych.
Absurd
„Paragraf 22”, podobnie jak “Rzeźnia numer pięć”, znajduje się wśród najważniejszych książek poświęconych II wojnie światowej. Heller w swojej powieści za pomocą absurdalnych dialogów i dużej dawki ironii komentuje wojenną rzeczywistość. Ponadto obśmiewa biurokrację i podważa sens
istnienia regularnej armii. Główny bohater powieści Yossarin jest amerykańskim żołnierzem stacjonującym we Włoszech. Wojskowi dostają nakaz zintensyfikowania służby poprzez zwiększenie liczby lotów, co prowadzi do buntu w jednostkach. Korzystając z furtki prawnej, Yossarin wymiguje się od służby. Co rusz wymyśla nową chorobę, na którą rzekomo cierpi. Tytuł powieści odnosi się do paragrafu, który umożliwiał żołnierzom rezygnację ze służby z powodu choroby psychicznej. Jednak żołnierz deklarujący chęć zakończenia służby z powodu ułomności, udowadniał, że tak naprawdę jest zdrowy − ten paradoks uniemożliwiał mu ubieganie się o warunkowe zwolnienie. I taka jest właśnie książka Hellera.
Z przymrużeniem oka
W krzywym zwierciadle wojnę w swojej książce „Przygody dobrego wojaka Szwejka” ukazał czeski pisarz Jaroslav Hašek. Główny bohater jego cyklu powieściowego to prosty człowiek, który zostaje wciągnięty przez absurdalną, biurokratyczną machinę wojenną. Szwejk wykonuje wszystkie rozkazy z przesadną dokładnością i precyzją, co wprawia jego przełożonych w konsternację, ponieważ nie wiedzą, czy mają do czynienia z doskonałym cynikiem (dziś moglibyśmy powiedzieć „trollem”), czy pospolitym głupkiem. W dużej mierze cykl oparty jest na doświadczeniach autora, który miał wobec wojny stosunek bardzo negatywny.
Non-fiction
Swietłana Aleksijewicz to pierwsza pisarka w historii odznaczona Literacką Nagrodą Nobla za reportaże. Do 2015 roku to wyróżnienie dostawali jedynie powieściopisarze, dramaturdzy, eseiści i poeci. Aleksijewicz opiera reportaże na długich, pogłębionych rozmowach ze swoimi bohaterami. Większość książek poświęciła historii Związku Radzieckiego i konsekwencjom jego rozpadu. Jednym z jej najważniejszych dzieł są „Cynkowi chłopcy”, reportaż o wojnie w Afganistanie, a konkretnie o radzieckich żołnierzach w niej uczestniczących. Aleksijewicz postanowiła sama pojechać na linię frontu, doświadczyła potworności wojny, widziała rozkładające się zwłoki, egzekucje, regularne walki. Na miejscu przeprowadziła wiele godzin rozmów z młodymi żołnierzami. Opowiadali jej o traumach wywołanych wojennymi doświadczeniami. Przez wiele lat publikacja tej książki była wstrzymywana, a potem tekst bardzo cenzurowano. Dopiero w 2004 roku ukazała się w wersji kompletnej, bez cenzury.
Ostry cios
Ernest Hemingway to pisarz, który z pewnością miał prawo wypowiadać się i pisać na tematy wojenne. Amerykanin wielokrotnie uczestniczył w konfliktach zbrojnych, lubił udawać się w samo ich centrum. Brał udział w dwóch wojnach światowych, a także w wojnie domowej w Hiszpanii. To właśnie konfliktowi, który rozegrał się na Półwyspie Iberyjskim, poświęcił jedną ze swoich najbardziej znanych książek „Komu bije dzwon”. Główny bohater powieści, amerykański żołnierz, który przyłączył się do oddziału partyzantów, zostaje oddelegowany do wysadzenia jednego z mostów, żeby odciąć drogę zwolennikom generała Franco. Przed planowaną akcją Robert Jordan spędza trzy dni ze swoim oddziałem w jaskini. Tam nawiązują się znajomości, partyzanci dzielą się ze sobą przemyśleniami na temat wojny, opowiadają sobie o okrucieństwach, które przeżyli. Wśród żołnierzy zaczynają rodzić się wątpliwości. Hemingway w brutalny, dosłowny sposób obnaża okrucieństwo i absurdy wojny, śmierci, gwałtów i przemocy.
Krytykować wojnę, konflikty i przemoc można na wiele sposób. Najwięksi pisarze podejmowali się tego tematu w mniej lub bardziej przystępny sposób, pokazując, że o wojnie można pisać dosłownie i symbolicznie, brutalnie i łagodnie, poważnie i prześmiewczo. Wszystkie te sposoby łączy jeden cel − wywołanie u czytelnika postawy pacyfistycznej.
Kuba Krasny