Reportaż z roku na rok staje się coraz bardziej popularny. Dowodem na to są cieszące się dużym zainteresowaniem spotkania autorskie z autorami literatury non-fiction czy nowo powstające festiwale i czasopisma poświęcone tylko i wyłącznie reportażowi. Niedawno pisaliśmy o dziesięciu najciekawszych polskich reportażystach młodego pokolenia. Teraz czas przyjrzeć się dziesięciu najciekawszym współczesnym autorom non-fiction z zagranicy.
Liao Yiwu
Liao Yiwu to reportażysta wyróżniony Nagrodą im. Ryszarda Kapuścińskiego. Urodził się w 1958 roku w Syczuanie, ale obecnie mieszka w Berlinie. Z Chin musiał uciekać z powodów politycznych. Oprócz pisania reportaży zajmuje się prozą i poezją, co jest wyczuwalne w jego tekstach non-fiction. Po opublikowaniu poematu na temat zamieszek na placu Tiananmen został uznany za wroga komunizmu i skazano go na cztery lata więzienia. Po odbyciu kary wyjechał z kraju.
Swoje książki poświęca głównie ludziom prześladowanym, najniższym warstwom społecznym. W reportażu Prowadzący umarłych. Opowieści prawdziwe. Chiny z perspektywy nizin społecznych opisuje potworne warunki, w jakich żyją ubodzy Chińczycy, jednocześnie podkreślając, że mimo niedogodności nadal potrafią cieszyć się życiem.
Inny bardzo interesujący reportaż Yiwu to Bóg jest czerwony. Opowieść o tym, jak chrześcijaństwo przetrwało i rozkwitło w komunistycznych Chinach. Oficjalnie Chiny są krajem świeckim, przywódcy duchowi i wyznawcy różnych religii często są dyskryminowani i prześladowani. Ciężko jednak kontrolować całą „mniejszość”, gdy mowa o kilkudziesięciomilionowych społecznościach. Yiwu po raz kolejny zwraca się w stronę ludzi walczących o swoje prawa – rozmawia z lekarzami, zakonnicami, pastorami i zwykłymi wiernymi, którzy w ukryciu starają się pielęgnować swoje tradycje. Liao Yiwu był wielokrotnie wyróżniany nagrodami i stypendiami dla pisarzy prześladowanych politycznie oraz zaangażowanych społecznie.
Jean Hatzfeld
Jean Hatzfeld to francuski reportażysta i korespondent wojenny. Warto zwrócić uwagę na jego kontakty z Polską – w swoich artykułach i reportażach opisywał upadek komunizmu w naszej części Europy, wspominał o narodzinach „Solidarności”, był też pierwszym laureatem nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego. Pracował jako korespondent wojenny w Libanie i Jugosławii, pisał o konfliktach na Bliskim Wschodzie, w Haiti i Afrycę. Do jego najważniejszych książek należą Nagość życia, Sezon maczet i Strategia antylop opisujące potworności wojny domowej w Rwandzie. Za tę trylogię wyróżniono go między innymi Francuską Nagrodą Kultury, Nagrodą im. Kessela oraz Nagrodą Médicis. W ramach eksperymentu Hatzfeld postanowił wrócić do Rwandy dwadzieścia lat po wojnie – efektem podróży była książka Englebert z rwandyjskich wzgórz. Do tej pory ukazało się w Polsce siedem jego książek.
Martin Caparrós
Martin Caparrós urodził się w 1957 roku w Buenos Aires. Z Argentyny wyemigrował w wieku 19 lat i od tamtej pory regularnie podróżuje i zmienia miejsca zamieszkania. Sporo czasu spędził w Hiszpanii, Holandii i we Francji, a dokładniej w Paryżu, gdzie studiował na Sorbonie. Do tej pory w Polsce ukazały się trzy jego książki – powieść Tajemnica markiza de Valfierno, nazywany reportażem totalnym, przeszło 700-stronicowy Głód oraz wydany w 2018 roku Księżyc. Od nowiu do nowiu.
Głód to monumentalny reportaż, w którym Caparrós zwraca uwagę na ludzi cierpiących z powodu niedożywienia – jest ich według szacunków przeszło 790 milionów. Statystyki są bezwzględne, co dziewiąty mieszkaniec Ziemi nie ma co jeść. Tymczasem w wielu krajach świata podaż jedzenia przerasta popyt na nie – tony żywności codziennie lądują w koszach, często zamykanych. Przez to nawet produkty, które potencjalnie nadają się do spożycia, są marnowane. Caparrós opisał cierpiących zarówno z najbiedniejszych krajów, jak i bezdomnych i niedożywionych z europejskich i amerykańskich metropolii.
Na podstawie Głodu powstała sztuka teatralna (w reżyserii Anety Groszyńskiej), która od grudnia 2016 roku wystawiana była w Teatrze Starym w Krakowie. To nie koniec związków pisarza z grodem Kraka – Caparrós będzie jednym z głównych gości tegorocznego Festiwalu Conrada. W tym mieście także znajduje się siedziba Wydawnictwa Literackiego publikującego jego reportaże na polskim rynku.
Na festiwalu będzie opowiadał głównie o przetłumaczonej w tym roku na język polski książce Księżyc. Od nowiu do nowiu. Reportaż jest konsekwencją misji zleconej mu przez ONZ – Caparrós miał w ciągu miesiąca odwiedzić miejsca, w których znajdują się uchodźcy, najbiedniejsi, ludzie pozbawieni warunków do normalnego życia. Z każdego z odwiedzanych miejsc miał napisać krótkie, pozbawione emocji raporty. Księżyc to opowieść pisana równolegle.
Ed Vulliamy
Ed Vulliamy to kolejny autor doceniony przez kapitułę Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego. W 2013 roku odebrał statuetkę za reportaż Ameksyka. Wojna wzdłuż granicy opisujący przerażające historie z granicy amerykańsko-meksykańskiej. Brytyjczyk związany jest z dwoma prestiżowymi gazetami – „The Observer” oraz „The Guardian”. Pracował jako korespondent w Iraku, Bośni, Stanach Zjednoczonych i we Włoszech. Był świadkiem wielu przełomowych wydarzeń – upadku muru berlińskiego, ataku na World Trade Center oraz inwazji USA na Irak.
Efektem jego pracy w Bośni jest książka Wojna umarła, niech żyje wojna. Vulliamy w czasach wojny na Bałkanach był jednym z pierwszych dziennikarzy, którzy informowali zagraniczną opinię publiczną o dokonywanych ludobójstwach, masowych egzekucjach i znajdujących się tam obozach koncentracyjnych. Zeznawał też w procesie przeciwko Radovanowi Karadžiciowi w Hadze. Spotkało się to z krytyką kolegów po fachu, którzy zarzucali Vulliamy’emu subiektywizm, w ich opinii dziennikarz powinien zachować bezstronność.
Paul Theroux
Paul Theroux to reportażysta podróżnik, miłośnik jazdy pociągiem, którym przejechał w swoim życiu kilkadziesiąt tysięcy kilometrów. Większość jego książek, zazwyczaj liczących po kilkaset stron, to wspomnienia z kolejowych podróży. Theroux jest Amerykaninem włosko-francuskiego pochodzenia i oprócz angielskiego płynnie posługuje się francuskim, włoskim, chińskim i hiszpańskim.
W swoich książkach opisywał kolejowe podróże po Patagonii, południowej Afryce, Europie i Azji. Dwie książki szczególnie warte uwagi to Wielki bazar kolejowy oraz Pociąg widmo do Gwiazdy Wschodu. Dlaczego? Obie łączy ta sama podróż – kolejowa wyprawa z Londynu do Pekinu. Co je dzieli? Trzydzieści lat różnicy. Theroux napisał Wielki bazar kolejowy w 1973 roku. Opisał podróż ze stolicy Wielkiej Brytanii przez m.in. Francję, Włochy, Jugosławię, Bułgarię, Polskę, Turcję, Związek Radziecki, Indie, Tajlandię aż do Pekinu. Trzydzieści lat później postanowił odbyć tę trasę jeszcze raz, przemierzając wiele krajów, które podczas pierwszej wyprawy jeszcze nie istniały. Porównał współczesną mu rzeczywistość z tą, którą poznawał przeszło ćwierć wieku wcześniej.
Elisabeth Åsbrink
Elisabeth Asbrink oprócz pisania reportaży zajmuje się produkcją telewizyjną i radiową. Debiutowała w 2009 roku reportażem Czuły punkt. Teatr, naziści i zbrodnia. Przedstawiła w nim poruszającą sprawę sztuki teatralnej dramaturga Larsa Noréna. Reżyser postanowił wykorzystać doświadczenia i opowieści skazańców przebywających w więzieniu, a następnie zaangażować ich do spektaklu. Po pewnym czasie okazało się, że więźniowie wykorzystują przepustki do działalności przestępczej, a skradzione pieniądze przekazują organizacjom neonazistowskim. Podczas jednej z akcji zabili dwóch policjantów. Åsbrink ujawnia szczegóły ich działalności oraz niepublikowane wcześniej fragmenty scenariusza eksperymentalnego spektaklu.
Kolejną książką, w której Asbrink podejmuje temat nazizmu, jest reportaż W Lesie Wiedeńskim wciąż szumią drzewa. Autorka opisuje niejasną i nierozliczoną do dziś współpracę Szwedów z hitlerowcami, ich stosunek do Żydów i władzy totalitarnej. Za ten tekst została wyróżniona Nagrodą im. Ryszarda Kapuścińskiego.
Elisabeth Asbrink, podobnie jak Martin Caparros, będzie gościem tegorocznego Festiwalu Conrada w Krakowie.
Åsne Seierstad
Kolejną wartą uwagi autorką ze Skandynawii jest Åsne Seierstad. Swoje reportaże poświęca zarówno miejscom, w których pracowała jako reporterka, jak i ojczystej Norwegii.
Jej najbardziej znaną publikacją jest Księgarz z Kabulu – opowieść o jej życiu z rodziną Sułtana Chana, którego poznała w czasie ostatnich dni panowania talibów. Tytułowy księgarz zaprosił ją do zamieszkania ze swoją rodziną. Sułtan Chan codziennie opowiadał Åsne różne fascynujące historie ze swojego życia, przedstawiał kulturę Afganistanu, a przy okazji pokazywał jej, jak wygląda codzienne życie w zrujnowanym wojną mieście. Seierstad odkrywa ciemną stronę tradycyjnej afgańskiej rodziny, w której patriarchat jest czymś zupełnie normalnym.
W Polsce ogromnym zainteresowaniem cieszą się jej książki poświęcone najnowszej historii Norwegii. Bestsellerowy reportaż Jeden z nas. Opowieść o Norwegii odkrywa kulisy masakry, której Anders Breivik dokonał na wyspie Utøya. Seierstad dotarła do rodzin zabitych i niedoszłych ofiar ataku Breivika. W reportażu stara się znaleźć odpowiedź na to, czym mogły być motywowane działania terrorysty.
Tiziano Terzani
Tiziano Terzani jest uważany za jednego z najważniejszych reportażystów XX wieku. To niezwykle barwna i interesująca postać. Zmarły w 2004 roku włoski reportażysta pisał między innymi dla „Corriere della Sera”, „L’Expresso” i „La Republica”. Przez wiele lat był korespondentem gazety „Der Spiegel” w Azji. Jego czteroletni pobyt w komunistycznych Chinach na początku lat 80. zakończył się odsiadką w więzieniu, reedukacją i deportacją. Efektem tych wydarzeń była książka Dobranoc, panie Lenin. W swoich kolejnych książkach relacjonował między innymi wyprawy po Bliskim Wschodzie, Pakistanie i Indiach. Tam bardzo pogłębił swoją świadomość duchową i poświęcił się pracy nad sobą. Po przemianie zaczął pisać książki poświęcone duchowości i sensowi życia. Mocno opowiadał się za światowym pokojem, w swoich książkach starał się uświadomić czytelnikom potworne skutki wojen oraz przekonać ich do wyrobienia sobie na jej temat własnej opinii.
Swietłana Aleksijewicz
Swietłana Aleksijewicz jest pierwszą reportażystką, która otrzymała Literacką Nagrodę Nobla. Wcześniej żadna autorka ani żaden autor specjalizujący się w pisaniu reportaży nie został uhonorowany tym wyróżnieniem. Aleksijewicz jest białoruską pisarką pochodzenia ukraińskiego. Postanowiła jednak tworzyć w języku rosyjskim.
Pisarka opiera książki na długich, pogłębionych rozmowach ze swoimi bohaterami. Jej reportaże poświęcone są głównie historii Związku Radzieckiego, współczesnej Rosji i próbie odnalezienia się rosyjskiego społeczeństwa w dobie kapitalizmu. W swoich reportażach opisuje zjawisko „człowieka radzieckiego” (homo sovieticus) – bardzo dobrze obrazuje to jej najdłuższa książka Czasy secondhand. Koniec czerwonego człowieka. Wojna nie ma w sobie nic z kobiety to z kolei opowieść o kobietach uczestniczących w tzw. Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, które przedstawiają kobiecą perspektywę służby w armii radzieckiej. Cynkowi chłopcy to relacja z pobytu Swietłany Aleksijewicz na wojnie w Afganistanie, gdzie walczyli radzieccy żołnierze. Przez wiele lat publikacja książki była wstrzymywana. Dopiero w 2004 roku reportaż ukazał się w wersji nieocenzurowanym, w pełnym wydaniu. Pisarka wielokrotnie podkreślała, że obecność na linii frontu, widok zmasakrowanych zwłok i bliskość śmierci wstrząsnęła nią i bardzo ją zmieniła. W Czarnobylskiej modlitwie pisarka oddała głos ofiarom i świadkom katastrofy oraz ludziom zmuszonym do przesiedleń po awarii czarnobylskiej elektrowni. Przed otrzymaniem najważniejszego literackiego wyróżnienia na świecie Aleksijewicz dostała wiele międzynarodowych nagród, m.in. dwukrotnie Nagrodę im. Ryszarda Kapuścińskiego, Angelusa, Nagrodę Médicis, Nagrodę Oxfam Novib/PEN i wiele innych.
Kate Brown
Ostatnią, ale na pewno nie mniej ważną od poprzednich autorów, pisarką wartą wyróżnienia jest Kate Brown. Do tej pory w Polsce ukazał się tylko jeden jej reportaż, co jest w tym wypadku bardzo dziwne. Dlaczego? Jej pierwsza książka A Biography of No Place poświęcona jest bowiem granicy polsko-sowieckiej w połowie lat 20. XX wieku. Tereny przygraniczne słynęły wówczas z wielkiej różnorodności kulturowej i religijnej – zamieszkiwali je Żydzi, Polacy, Rosjanie, Ukraińcy i Niemcy – wszyscy żyli ze sobą w zgodzie i pokoju. Brown w swojej książce opisuje jak kolejne trzy dekady zawirowań historycznych doprowadziły do powstania nastrojów nacjonalistycznych czystek, przesiedleń, zmian linii granicznej i w konsekwencji kompletnej dewastacji multikulturowej atmosfery.
W 2016 roku nakładem wydawnictwa Czarne ukazał się w Polsce najgłośniejszy reportaż Kate Brown pt. Plutopia. Atomowe miasta i nieznane katastrofy nuklearne, w której autorka opisała konsekwencje produkcji energii i broni atomowej oraz skrywane przez rządy tajemnice związane z przemysłem atomowym. Za odwagę i rzetelną pracę dziennikarską Brown otrzymała wiele prestiżowych nagród i wyróżnień. W reportażu opisała dwa miasta-widma, w których produkowany był pluton – Oziorsk w Rosji i amerykańskie Richland. Oba miejsca zostały praktycznie wymazane z map i dokumentów mogących poświadczyć ich istnienie. Historia przedstawiona przez Brown mogłaby zostać wykorzystana do stworzenia scenariusza świetnego thrillera.
Czym w przyszłości zaskoczy nas Kate Brown? Narazie musimy czekać. Na szczęście tłumaczenia zagranicznych reportaży coraz częściej ukazują się w Polsce niedługo po premierach w ojczystych krajach ich autorów. Jak już wspomniano we wstępie książki non-fiction cieszą się coraz większą popularnością, powstają festiwale i czasopisma im poświęcone, a ich autorzy otrzymują wyróżnienia do tej pory zarezerwowane dla prozaików i poetów (patrz Nobel). Warto zatem sięgać po reportaż jednego z wymienionych wyżej pisarzy.
O autorze
Miłośnik literatury pięknej uzależniony od koncertów i festiwali.
Chciałby robić tysiąc rzeczy na raz, jednak na drodze do spełnienia stoi jego największy wróg – czas.
Rocznik 94. Redaktor Xięgarni.pl, All in University, kiedyś związany z Valkirią Network. Student Zarządzania Kulturą i Mediami UJ.
Najbardziej lubi poznawać, rozmawiać i przebywać z ludźmi, którzy go inspirują.