Do sporządzenia tego zestawienia zainspirowała mnie lektura książki Davida Vanna „Legenda o samobójstwie”. Zaczęłam zastanawiać się, w jakich jeszcze książkach pojawia się temat samobójstwa (nawet jako wątek poboczny) i momentalnie przyszło mi do głowy mnóstwo tytułów. Śmierć zadana sobie własną ręką to częsty temat w literaturze, częstszy niż mogłoby się wydawać w pierwszym momencie.
Temat tabu
W naszej kulturze wciąż niełatwo jest rozmawiać o samobójstwie, jego przyczynach i konsekwencjach. Samobójstwo w rodzinie to nie jest coś, o czym chciałoby się opowiadać głośno. Bliscy samobójcy latami zmagają się z całym spektrum emocji: złością, wstydem, strachem, żalem, poczuciem winy, apatią.
Zapewne po części wynika to z chrześcijańskiego podejścia do samobójstw. W chrześcijańskiej tradycji samobójcy nie zasługiwali na pochowanie na terenie cmentarza, w poświęconej ziemi – co najwyżej pod płotem. W jednej z encyklik Jan Paweł II zdecydowanie potępił samobójstwo. Uznawano je również za akt tchórzostwa, samolubność, „łatwe wyjście”.
Współczesna psychologia najczęściej widzi samobójstwo jako wyraz desperacji. Zapętlenia w depresji, formę ostatecznego wołania o pomoc. Jego przyczyny są złożone i inne dla każdego człowieka. Znaczące, że zmiany w psychologicznym postrzeganiu aktu odebrania sobie życia wpłynęły na zmianę stanowiska kościoła katolickiego wobec pogrzebów samobójców.
Nie oznacza to jednak zmian w społecznym podejściu do tematu samobójstw. Nadal często jest tak, że na samobójców patrzy się jak na przegranych – tych, którzy się poddali. Faktem jest, że często po prostu nie rozumiemy przyczyn, które mogą prowadzić do samobójstwa, jak np. nieleczona depresja.
Roy, bohater „Legendy o samobójstwie”, podobnie jak autor książki, ma do swojego ojca pretensje, że ten odebrał sobie życie, przysparzając rodzinie cierpień. Dopiero kiedy jest dorosły i zaczyna zgłębiać to, kim był jego ojciec i jakie życie prowadził, potępienie stopniowo zaczyna ustępować miejsca współczuciu.
Samobójstwo w literaturze
Samobójstwo bliskiej osoby ma zawsze silny wpływ na tych, którzy pozostali. Najczęściej jest dla nich po prostu szokiem. Obojętnie, w jak złym stanie psychicznym byłaby dana osoba, jej bliscy niejednokrotnie nie dopuszczają do siebie na poważnie myśli, że może ona spróbować odebrać sobie życie. Skomplikowane postawy i odczucia wobec samobójczej śmierci odzwierciedla literatura.
Myślę, że każdy z łatwością może wymienić co najmniej kilka utworów, w których pojawia się wątek samobójstwa. Nawet lektur szkolnych, żeby nie szukać daleko. „Antygona” Sofoklesa, „Romeo i Julia”, czy „Hamlet” Szekspira, „Dziady” oraz „Konrad Wallenrod” Mickiewicza, „Kordian” Słowackiego, „Granica” Nałkowskiej, „Mały Książę” Exupery’ego – to tylko niektóre tytuły. Samobójstwo popełnili również niektórzy pisarze i pisarki, m.in. Sylvia Plath, Rafał Wojaczek, Edward Stachura, Virginia Woolf. Ten czyn często rzutował na późniejszy odbiór ich twórczości.
Poniżej prezentuję pięć wartych przeczytania książek, innych niż „Legenda o samobójstwie” Davida Vanna, które mierzą się z tematem odebrania sobie życia.
„Lotnisko w Monachium”, Greg Baxter
Głównego bohatera poznajemy w momencie, gdy już od wielu godzin czeka z ojcem na lotnisku w Monachium na lot do Stanów Zjednoczonych, który został odwołany z powodu gęstej mgły. Miriam, jego siostra, której nie widział od pięciu lat, trzy tygodnie wcześniej zmarła w swoim mieszkaniu w Berlinie. Zagłodziła się na śmierć. Teraz brat i ojciec wracają z jej ciałem do domu, chcąc ją pochować w rodzinnych stronach. Czekając na samolot, rozbity i zdezorientowany mężczyzna odtwarza w myślach surrealistyczny czas, który zaczął się dla niego od telefonu niemieckiej policji i w którym, oprócz załatwiania formalności związanych z pogrzebem, próbował zrozumieć, kim była oraz w jaki sposób żyła i umarła Miriam. Rozmyśla też o swojej rodzinie i o tym, jak bardzo wszyscy jej członkowie oddalili się od siebie. Oraz jak mało zrobili, żeby temu zapobiec. Zastanawiające, że dopiero po śmierci bliskich osób ludzie często zadają sobie trud, by odkryć, kim ci bliscy byli naprawdę – zamiast zająć się tym, gdy ci jeszcze żyli. Dopiero wtedy próbują jakoś ułożyć rozsypane puzzle, choć zawsze brakuje kilku kawałków. Powieść Baxtera jest oszczędnym w formie studium zaniedbania relacji, prowadzącego do samotności i izolacji – wyrzutu sumienia naszych czasów. [przeł. Jędrzej Polak, Czwarta Strona, Poznań 2015]
„Przekleństwa niewinności”, Jeffrey Eugenides
Debiutancka powieść Jeffreya Eugenidesa, w oryginale nosząca tytuł „The Virgin Suicides”, pierwotnie ukazała się w Polsce jako „Samobójczynie”. Od pewnego czasu, jako skutek ekranizacji Sofii Coppoli, kolejne wydania noszą już polski tytuł filmowy – „Przekleństwa niewinności”. Już w pierwszym zdaniu książki dowiadujemy się, że wszystkie pięć nastoletnich córek państwa Lisbonów w tym samym roku popełniło samobójstwo. Dalej poznajemy historię sióstr z perspektywy chłopców z sąsiedztwa – skrycie i fetyszystycznie w nich zakochanych. Jest to jednak historia niepełna, tkana z tajemnic, ukradkowych spojrzeń, strzępków rozmów, podrzucanych liścików, fragmentów piosenek, podglądactwa, domysłów, fantazji i przypadkowych artefaktów, jakie stanowią dla chłopców potajemnie zbierane przedmioty należące do dziewcząt. Cała opowieść jest próbą rozszyfrowania sióstr, odkrycia przyczyn, które pchnęły je do odebrania sobie życia. Jednak ani chłopcy, ani nikt inny, nie byli w stanie dotrzeć do sedna ich samotności. Po kilkudziesięciu latach mogą nadal jedynie snuć domysły. „Samobójstwo jest czymś głębszym niż śmierć”, pisze Eugenides i, po lekturze tej hipnotyzującej książki, której klimat przywodzi mi na myśl duszny, słodko-mdły zapach więdnących kwiatów, nie sposób nie przyznać mu racji. [przeł. Tomasz Bieroń, Znak, Kraków 2013]
„Koala”, Lukas Bärfuss
Narrator-pisarz, załamany niespodziewaną wiadomością o samobójczej śmierci przyrodniego brata, doszukuje się jej przyczyn. Analizuje zachowanie brata pod kątem wskazówek, które już wcześniej mogły naprowadzić innych na to, co ten planował zrobić. Jego brat był apatyczny, wycofany, nieprzejawiający inicjatywy ani większych życiowych dążeń. Zupełnie jak tytułowy koala, od którego wziął przydomek w dzieciństwie. Taka postawa nie jest dobrze widziana w nastawionym na sukces świecie. Wychodząc od społecznego potępienia dla zachowania brata, pisarz robi woltę myślową, by zapytać: a co w tym właściwie złego? Dlaczego jedynym słusznym celem naszego istnienia ma być ekspansja, podsycana agresywną ambicją? Myślenie o koali wiedzie narratora do rozważań o kolonizacji Australii, w której tępiono bezużyteczne torbacze, by następnie doprowadzić go do krytyki cywilizacji i kapitalizmu, w którym miarą wartości człowieka jest jego użyteczność, rozumiana jako odnoszenie sukcesów. Można spierać się o to, czy narrator ma rację odnośnie do przyczyn śmierci brata, skoro jego stosunki z nim były dalekie od zażyłych. Tak naprawdę jednak, samobójstwo brata, choć wstrząsające, staje się pretekstem do spisania filozoficzno-moralistycznego manifestu w obronie prawa każdego człowieka do bycia „niepożytecznym”. [przeł. Arkadiusz Żychliński, Ossolineum, Wrocław 2017]
„Zatracenie”, Osamu Dazai
Opowieść o sobie Yozo, bohater książki Dazai, otwiera tymi słowami: „Mam za sobą życie przepełnione wstydem”. „Zatracenie” ma formę dzienników mężczyzny, w których opowiada swoją historię, rozpoczynając od dzieciństwa. Już jako mały chłopiec Yozo czuje się wyobcowany. Nie potrafi nawiązać prawdziwego kontaktu z innymi ludźmi i, przerażony, dochodzi do wniosku, że wina leży w nim samym. W swojej desperacji za jedyną szansę na przynależność do grupy uznaje odgrywanie roli błazna. Postępuje tak całe życie, ale ciągły rozdźwięk pomiędzy maską, jaką sobie nałożył, a tym, co czuje naprawdę, jest dla niego źródłem pogłębiającego się cierpienia. To, co najczęściej odczuwa Yozo to wstyd i hańba – dyskwalifikujące w japońskiej kulturze. Jedna z największych obaw, przestępstwo i wina, którą często można zmazać tylko w jeden sposób. Wiele powieściowych wątków jest zgodnych z biografią autora i, jak pisze w posłowiu tłumacz, Henryk Lipszyc, Yozo jest alter ego pisarza, a powieść – jego swoistym listem pożegnalnym. Na krótko przed ukazaniem się książki w Japonii, Dazai popełnił samobójstwo. „Zatracenie” jest ponadczasową, bolesną opowieścią o egzystencjalnym kryzysie, jakiego doświadcza jednostka próbując na siłę wpasować się w społeczne normy. Jest też obrazem nastrojów panujących wśród inteligencji w powojennej Japonii. [przeł. Henryk Lipszyc, Czytelnik, Warszawa 2015]
„Beksińscy. Portret podwójny”, Magdalena Grzebałkowska
To jedyna w tym zestawieniu pozycja z literatury faktu. Samobójstwo Tomasza Beksińskiego nie jest głównym tematem biografii Grzebałkowskiej, ale to właśnie listem Zdzisława Beksińskiego do swojej krewnej, w którym ojciec, w dość beznamiętnym tonie, informuje o śmierci syna, autorka otwiera swoją książkę. Malarz chłodno stwierdza: „Ja jeden wiedziałem, jak jemu było ciężko, mimo iż był egoistą i egocentrykiem, tym niemniej charakteru się nie wybiera. Myślę, że chyba dobrze się stało, jak się stało”. List ten stanowi punkt wyjścia biografki do rekonstrukcji życiorysów obu mężczyzn i zawiłych relacji między nimi. Tomasz Beksiński miał za sobą kilka nieskutecznych prób samobójczych i jego rodzice żyli w ciągłym strachu, że podejmie się kolejnej – tym razem udanej. Dużo w tej książce bólu, wzajemnego niezrozumienia, ale też przedziwnej miłości, która nakazuje ludziom trwać przy sobie, ranić, odchodzić i wracać. Grzebałkowska podjęła śmiałą próbę zrozumienia Beksińskich, choć oni sami często nie potrafili wyrazić tego, co ich trapiło. [Znak, Kraków 2014]
Tekst pochodzi z bloga Slow Reading
Slow Reading – Blog o wartościowych książkach i uważnym czytaniu. Jeśli wierzysz, że dobrą literaturę można znaleźć nie tylko na półce z bestsellerami (a może głównie z dala od niej), a od bloga książkowego oczekujesz więcej, niż tylko opinii „warto / nie warto przeczytać” – to Slow Reading jest dla Ciebie. Jeśli chcesz czytać nietuzinkowe książki i zapamiętać z nich więcej – to Slow Reading również jest dla Ciebie. Slow Reading to szeroka idea, w której zawiera się wszystko to, co ma na celu uważniejsze, bardziej świadome czytanie. A przede wszystkim: dużo przyjemności z dobrej, nieprzerywanej lektury.