23 czerwca w Polsce, od 1965 roku obchodzimy Dzień Ojca. Święto ustanowiono na początku XX wieku, w odpowiedzi na cieszący się wielką popularnością Dzień Matki. Po raz pierwszy Dzień Ojca obchodzono 19 czerwca 1910 roku. Przy tej okazji przyjrzyjmy się najciekawszym przedstawieniom ojców w literaturze.
Biblia i mitologia
Postać ojca pojawia się w podaniach od zarania dziejów. Prawdopodobnie najwięcej archetypicznych przedstawień ojca pojawiło się w Biblii. Wystarczy tylko wspomnieć o Bogu-ojcu, Adamie – pierwszym ziemskim tacie, ojcu z przypowieści o synu marnotrawnym czy wreszcie postaci Abrahama wystawionego na próbę przez samego Boga. O każdym z nich śmiało można by napisać osobny artykuł.
Równie wiele fascynujących obrazów ojca można znaleźć w mitologii greckiej. Już na samym początku mamy do czynienia z ojcobójstwem – Kronos pozbawia władzy swojego ojca Uranosa. By nie powtórzyć losów swojego ojca, postanawia połknąć wszystkie swoje dzieci. Niestety, nie uda mu się przechytrzyć losu, bowiem tronu pozbawi go Zeus – zdecydowanie najważniejszy i najciekawszy ojciec w całej mitologii. Mitologiczny władca wszystkich bogów nie należał do najwierniejszych. Z racji swoich licznych romansów, zarówno z boginiami, jak i śmiertelniczkami, ciężko ustalić ile tak naprawdę miał dzieci. Wśród nich byli bogowie olimpijscy, herosi i zwykli ludzie. Postać Zeusa różni się w zależności od podań. Jednak różne wersje podkreślają kilka jego cech – władczość, siłę, mądrość, emocjonalność i rzecz jasna hedonizm.
Przy okazji mitologii warto wspomnieć o Dedalu, ateńczyku, który został uwięziony w labiryncie Minotaura na Krecie. Dedal znalazł sposób by wraz ze swoim synem uciec z wyspy. Wynalazł skrzydła, z wosku i piór, dzięki którym mogli unieść się w powietrze. Nie mogli jednak lecieć się zbyt wysoko, by słońce nie rozpuściło wosku, co w konsekwencji, w wyniku upadku z dużej wysokości, doprowadziłoby ich do śmierci. Nieroztropny syn nie posłuchał ojca i zginął podczas ucieczki. Dedal jest archetypem ojca dającego lekcje swojemu synowi, jednocześnie dającemu swojemu dziecku wolność w podejmowaniu decyzji.
Treny – Jan Kochanowski (1580 r.)
Do tej pory przedstawiliśmy kilka przykładów, w których pojawia się ojciec i syn. Nie sposób zatem ominąć smutnej, choć pięknej i wzruszającej, miłości Jana Kochanowskiego do swojej córki Urszulki. W cyklu 19 Trenów, Kochanowski wyraża cierpienie, smutek i ogromną pustkę, którą czuje po śmierci swojej ukochanej córeczki. Z każdym kolejnym tekstem, Do dziś cykl pozostaje jednym z najwspanialszych przykładów utworów żałobnych. “Treny” są najbardziej osobistym utworem Kochanowskiego. Ukazują nie tylko ból artysty, ale również wielką emocjonalność oraz odkrywają kryzys światopoglądowy, który przeżywał po śmierci córki.
Pinokio – Carlo Collodi (1883 r.)
„Pinokio” Carlo Collodiego to fantastyczna powieść dla dzieci, która pierwotnie ukazywała się w odcinkach w latach od 1881 do 1883. W pełnej wersji „Pinokio” został wydany w 1883 roku. Obecnie opowieść o wystruganym z drewna pajacyku zaliczana jest do klasyki literatury dziecięcej i doczekała się wielu kontynuacji czy adaptacji. Pinokia do życia powołał stary lalkarz Dżepetto. Mężczyzna był bardzo samotny i od zawsze pragnął mieć syna. Postanowił więc wystrugać drewnianego chłopca, który nagle ożył. Dżepetto bardzo cieszył się, że w magiczny sposób zyskał syna, nawet tak krnąbrnego i niegrzecznego jak Pinokio. Przez cały czas wspierał syna, który przysparzał mu wiele zmartwień i chciał wychować go jak najlepiej, w czym pomagali mu Mówiący Świerszcz i Wróżka o Błękitnych Włosach.
Pamiętniki Tatusia Muminka i Tatuś Muminka i morze – Tove Jansson (1950 r.)
Tatuś Muminka to jedna z bardziej tajemniczych postaci kultowego cyklu Tove Jansson o uroczych stworkach zwanych Muminkami. To typ ogromnego marzyciela i romantyka. Wychował się w prowadzonym przez surową dyrektorkę sierocińcu. Szybko go jednak opuścił, aby móc odkrywać świat i przeżywać masę przygód. Podczas swoich podróży poznał między innymi tatę Ryjka i tatę Włóczykija. Od czasu spotkania Mamy Muminka tworzy z nią zgodny i szczęśliwy związek. Mieszkają w Dolinie Muminków. Znakiem rozpoznawczym Tatusia Muminka jest czarny cylinder. Pisze pamiętniki, lubi sztukę i podróże. Owianą tajemnicą postać Tatusia Muminka przybliżają następujące tomy z serii „Tatuś Muminka i morze” (opowiadający o samotności i niezrozumiałej tęsknocie), a także „Pamiętniki Tatusia Muminka”. Tove Jansson zawarła tu wiele informacji dotyczących młodości głowy rodziny Muminków i rodziców innych znanych postaci jak Włóczykij, Mała Mi czy Ryjek.
Nagi sad – Wiesław Myśliwski (1969 r.)
Ojciec przedstawiony w „Nagim sadzie”, debiutanckiej powieści Wiesława Myśliwskiego, to mężczyzna skryty, małomówny i niepiśmienny, całe swoje życie mieszkający na wsi. Postać ojca, jak i wszystko co dzieje się w powieści, ukazana jest oczami syna, wykształconego nauczyciela, który powraca do przeszłości starając się zrozumieć siebie, ojca, a przede wszystkim łączące ich relacje. Miłość między tą dwójką bohaterów objawiała się w szeregu drobnych gestów, milczeniu, domysłach i szukaniu siebie nawzajem. „Nagi sad” to książka niespieszna, napisana kunsztownym językiem oraz ukazująca w filozoficzny, sentymentalny i dający do myślenia sposób relacje łączące najbliższych sobie ludzi.
Ojciec chrzestny – Mario Puzo (1969 r.)
Vito Corleone to ojciec chrzestny jednej z nowojorskich mafijnych rodzin. Jest człowiekiem honoru, ale także brutalnym donem rządzących swoimi ludźmi twardą ręką. Rodzina Corleone wzbogaciła się na handlu alkoholem w okresie prohibicji. Don Vito poznał wtedy innych donów, z którymi współpracował. Brutalny, nieugięty i nieustępliwy, wzbudza postrach wśród większości ludzi, ale też sprawiedliwy (przede wszystkim według swojego kodeksu moralnego). Rodzina, a zwłaszcza dzieci, to dla niego najwyższa wartoś. Wraz z żoną Carmellą doczekał się czwórki dzieci Santina, Frederica, Michaela oraz Constanzię. Vito Corleone, jako człowiek honoru, nie cofnie się przed niczym, aby zadbać o swoją rodzinę. Miłość, którą darzy dzieci to uczucie skomplikowane, nieraz pozornie pozbawione czułości. Don Vito często wymaga od swoich dzieci szeregu poświęceń w imię dobra rodziny.
Lśnienie – Stephen King (1977 r.)
Jack Torrance to bardzo specyficzna i rządzona sprzecznościami postać. Urodził się w patologicznej rodzinie, doświadczył przemocy ze strony ojca. Mimo to kochał go. W przyszłości zaczął postępować jak jego własny ojciec tyran. Postanowił zostać nauczycielem, ożenił się, doczekał synka i popadł w alkoholizm. Często jest zły – karze małego Danny’ego i wyrządza mu krzywdę. Jednak mimo wszystkich wad i negatywnych cech jego synek nadal darzy go miłością, próbując wytłumaczyć sobie i usprawiedliwić nawet najgorsze zachowanie taty. Jack Torrance zarówno bawił się z chłopcem dostarczając mu niezapomnianych chwil radości, jak i sprawiał Danny’emu ogromnego bólu – w chwili złości złamał dziecku rączkę. Prawdziwe (?) oblicze Jacka poznajemy dopiero w hotelu Panorama do którego udaje się wraz z żoną i synkiem. Duchy Panoramy upomną się o mężczyznę i postarają się, wydobywając z niego to co najgorsze, wpędzić go w obłęd.
„Cień wiatru” – Carlos Ruiz Zafón (2001 r.)
19 czerwca 2020 roku, w wieku 55 lat, zmarł Carlos Ruiz Zafón, autor „Cmentarza Zapomnianych Książek”, bestsellerowego cyklu składającego się z czterech tomów: „Cienia wiatru”, „Gry anioła”, „Więźnia nieba” i „Labiryntu duchów”. Jednym z głównych bohaterów serii jest Daniel Sempere, którego ojciec, odegrał bardzo ważną rolę w jego życiu. Señor Sempere prowadził znaną barcelońską księgarnię, dzięki czemu Daniel całe dzieciństwo spędził wśród książek. Pewnego dnia ojciec zabrał swojego syna na tytułowy Cmentarz Zapomnianych Książek, gdzie ukryto setki starych książek. Chłopiec mógł spośród nich zabrać tylko jedną. Jego wybór padł na „Cień wiatru”, autorstwa Juliana Caraxa. Wizyta na Cmentarzu jest punktem wyjścia historii opiewającej na blisko 4000 stron. Danielowi tak bardzo spodobała się książka, że postanowił odszukać inne dzieła Caraxa. Niestety wszystkie egzemplarze jego książek zostały spalone, a pisarza otacza aura tajemnicy. Poszukiwania sprowadzają na Daniela wiele niebezpieczeństw, łącznie z zagrożeniem życia.
Droga – Cormac McCarthy (2006 r.)
Cormac McCarthy jest jednym z najbardziej uznanych żyjących pisarzy amerykańskich. Znany jest głównie z opisywania brutalnego oblicza amerykańskiego południa, przez co określany jest literackim spadkobiercą Faulknera. Jedna z jego książek – “Droga”, odstaje tematycznie od reszty – przedstawia bowiem świat post-apokaliptyczny. Jak sam tytuł wskazuje, jest to przykład tzw. literatury drogi – przez zniszczony świat przemierza mężczyzna wraz ze swoim synem. Po drodze tata tłumaczy synowi co mogło się stać, odpowiada na trudne, egzystencjalne pytania, a przede wszystkim robi wszystko by uratować swojego potomka. Powszechnie uważa się, że w książce w doskonały sposób przedstawiona została miłość między ojcem, a synem.
Beksińscy. Portret podwójny – Magdalena Grzebałkowska (2014 r.)
Zupełnie inny poziom kontaktu między ojcem, a synem został przedstawiony w książce “Beksińscy. Portret podwójny” Magdaleny Grzebałowskiej. To pierwszy przykład z życia wzięty relacji ojciec-syn w naszym zestawieniu. Mamy tutaj do czynienia z szorstką, surową relacją, często niechęcią i wrogością. Borykający się z problemami Zdzisław Beksiński, przelał wiele lęków i fobii na swojego syna Tomka. Wiele wskazuje, że ich trudny kontakt był jedną z przyczyn chronicznej depresji Tomasza. Nie ma wątpliwości, że kochali się wzajemnie, jednak była to miłość bardzo trudna, częściej dramatyczna niż szczęśliwa.
To zaledwie kilka przykładów literackich przedstawień ojców. Wybraliśmy kilka charakterystycznych kreacji, mających wpływ na powstanie kolejnych. Przy okazji wszystkim tatom życzymy wszystkiego najlepszego z okazji ich święta.