Niedawno z okazji 65-lecia Wydawnictwa Literackiego Polskę odwiedził laureat Nagrody Nobla Orhan Pamuk. Wizyta tureckiego pisarza niestety nie pokryła się z jego urodzinami, a szkoda, bowiem 7 czerwca Pamuk obchodzi 66 urodziny – jest starszy zaledwie o rok od swojego polskiego wydawcy. Z tej okazji warto przyjrzeć się jego bogatemu dorobkowi literackiemu i zastanowić się, od której powieści zacząć odkrywanie jego twórczości.
Orhan Pamuk jest laureatem wielu prestiżowych międzynarodowych nagród literackich, a najważniejszą z nich niewątpliwie jest Literacka Nagroda Nobla, którą otrzymał w 2006 roku. Jury doceniło autora, który „w poszukiwaniu melancholijnej duszy swojego rodzinnego miasta odkrył nowe symbole zderzenia i przenikania się kultur”. Werdykt Akademii Szwedzkiej bardzo dobrze podsumowuje charakter prozy Pamuka, który w swoich książkach mocno zarysowuje dwoistość swojego ukochanego miasta znajdującego się na granicy światów – Wschodu i Zachodu.
Pamuk jest niezwykle popularny w Europie, zwłaszcza w naszym kraju. Nie można tego jednak powiedzieć o ojczystym kraju pisarza, ponieważ jego twórczość nie jest najlepiej odbierana w Turcji. Wszystko związane jest z jego liberalnymi poglądami, negatywnym stosunkiem wobec islamskiego fundamentalizmu, krytyką rządu i poparciem dla wejścia Turcji do Unii Europejskiej.
Orhan Pamuk pochodzi z dość zamożnej rodziny. Studiował architekturę, którą po trzech latach porzucił na rzecz studiów dziennikarskich. Nigdy jednak nie pracował w zawodzie i po ukończeniu studiów zdecydował, że zajmie się literaturą. W młodości długo zastanawiał się, czy nie zostać malarzem, jednak ścieżka literacka dużo bardziej przypadła mu do gustu.
Od początku: Cevdet Bej i synowie (1982)
Pamuk debiutował w wieku trzydziestu lat sagą rodzinną „Cevdet Bej i synowie”. Żyjący na początku XX wieku Cevdet zajmuje się sprzedażą artykułów żelaznych i z czasem zarabia na założenie własnej fabryki. Pragnie żyć w stylu zachodnim, chce się bogacić i rozwijać interes. W czasie wojny udaje mu się dorobić dużych pieniędzy na handlu cukrem. Po latach jego interes przejmują synowie. W pierwszej powieści Pamuka zdecydowanie widoczna jest fascynacja wielkimi pisarzami europejskimi, w wielu recenzjach książki można znaleźć porównania do „Buddenbrooków” Manna. „Cevdet Bej i synowie” to historia trzech pokoleń rozgrywająca się na przestrzeni przeszło siedemdziesięciu lat. Już od samego początku widoczna jest fascynacja Pamuka Stambułem – wielkim, multikulturowym, tajemniczym miastem.
Dla miłośników biografii: Stambuł. Wspomnienia i miasto (2003)
Akcja większości książek Pamuka rozgrywa się w Stambule, ukochanym mieście pisarza. Żadna z nich nie jest jednak tak osobista jak „Stambuł. Wspomnienia i miasto”, w której przez pryzmat własnych wspomnień Pamuk maluje obraz największej tureckiej metropolii. W książce pojawia się stały motyw co rusz powracający w jego twórczości – zderzenie Wschodu z Zachodem. Dodatkowo „Stambuł” wzbogacony jest pięknymi rycinami, czarno-białymi fotografiami oraz pocztówkami miasta, część z nich należy do prywatnego zbioru autora.
Dla miłośników wielkich powieści: Nazywam się czerwień (1998)
„Nazywam się czerwień” jest wyjątkową książką w dorobku autora. Pamuk zazwyczaj przedstawia realia dwudziestowieczne, tym razem jednak przeniósł swoich bohaterów do szesnastego stulecia – czasów świetności Imperium Osmańskiego. Książka zawiera w sobie elementy kryminału, powieści obyczajowej i historycznej. Na polecenie sułtana ma powstać księga upamiętniająca jego wielkość i sukcesy. Według jego życzeń ma zawierać liczne ryciny przedstawiające jego chwałę. Do projektu zostają zaproszeni najwybitniejsi artyści z całego Imperium. Problem w tym, że tego typu sztuka nie jest akceptowana przez kulturę muzułmańską. Wszystko komplikuje się, gdy jeden z malarzy zostaje zamordowany. Orhan Pamuk przedstawia przebieg śledztwa z perspektywy różnych osób, fabuła mknie do przodu, a każda kolejna sytuacja ukazywana jest z perspektywy innego bohatera. „Nazywam się czerwień” to pięknie napisana, wciągająca powieść o miłości i nienawiści, brutalności i namiętności, zaufaniu i zdradzie, w której tradycyjnie jedną z głównych ról odgrywa Stambuł.
Dla miłośników literatury, którzy wychodzą poza ramy: Muzeum niewinności (2008)
Kolejną szczególną książką w twórczości Pamuka jest „Muzeum niewinności”, którego akcja rozgrywa się w połowie lat 70. w Stambule. Jest to powieść o miłości – pięknej, namiętnej, ale przede wszystkim nieszczęśliwej. Główny bohater, trzydziestoletni Kemal, zakochuje się w swojej dalekiej krewnej Füsun. Ich miłość jest utrzymywana w tajemnicy, ponieważ Kemal przygotowuje się do zaręczyn z Sibel. Kochankowie spotykają się po kryjomu, coraz lepiej się poznają i przyzwyczajają do siebie. Niestety zaręczyny Kemala przerywają namiętną relację, Füsun odsuwa się w cień. Zrozpaczony utratą ukochanej Kemal zaczyna kolekcjonować przedmioty, które kojarzą mu się z nią – to początek tytułowego Muzeum niewinności.
Dlaczego zatem jest to książka szczególna? Muzeum niewinności istnieje bowiem naprawdę. Zebrane są w nim rekwizyty, które przez lata Kemal skrzętnie kolekcjonował. Orhan Pamuk postanowił zerwać ze wszystkimi możliwymi schematami i wyprowadził swoją powieść z ram książki, stworzył projekt, który zaciera granicę między fikcją a rzeczywistością. Nic dziwnego, że jednym z najczęściej zadawanych Turkowi pytań jest to, czy Kemal jest jego alter ego. Odpowiedzi nie poznamy nigdy, pisarz zawsze odpowiada, że niewiadoma jest największą siłą jego projektu.
Dla miłośników esejów i przemyśleń: Inne kolory (1999)
Orhan Pamuk w swoim dorobku ma również zbiór osobistych tekstów, esejów i autobiograficznych miniatur, które zostały wydane w opasłym tomie pod tytułem „Inne kolory”. W książce znalazły się teksty zarówno o jego pracy nad tworzeniem powieści, jak i te poświęcone sytuacji geopolitycznej, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w Turcji. Kilka tekstów przypomina zapiski z pamiętnika, w których Pamuk rozlicza się z przeszłością, opowiada o niechęci do czytania, próbach pokonania nałogu nikotynowego, czy o zeznaniach w związku z napaścią, której ofiarą został w Stanach Zjednoczonych. W „Innych kolorach” noblista daje także wskazówki i tropy, jak odkrywać literaturę, jak czytać i na co warto zwracać uwagę w książkach.
Dla erudytów: Pisarz naiwny i sentymentalny (2011)
Powszechnie wiadomo, że Orhan Pamuk jest niezwykłym erudytą, wielokrotnie odwoływał się do wielkich mistrzów światowej literatury. Powtarza, że jego największymi literackimi mentorami byli Fiodor Dostojewski, Lew Tołstoj czy Tomasz Mann. „Pisarz naiwny i sentymentalny” to zbiór wykładów, które noblista wygłosił na Uniwersytecie Harvarda. Opowiada w nich o sensie pisania i czytania, swojej miłości do literatury, archetypach i mistrzach pióra. Żeby przedstawić sedno swoich przemyśleń, dokonuje autoanalizy własnych utworów, dlatego jest to książka przeznaczona głównie dla czytelników już zaznajomionych z jego twórczością.
Nasza propozycja: Rudowłosa (2016)
Ostatnią jak do tej pory książką Orhana Pamuka jest „Rudowłosa”, pozycja jak na niego niezbyt opasła (316 stron). Proponujemy ją nie bez powodu – „Rudowłosa” jest bardzo dojrzałą powieścią, w której noblista zawarł najbardziej charakterystyczne i ukochane przez siebie motywy – pojawiający się w tle Stambuł, młodzieńczą miłość oraz fascynację literaturą klasyczną. „Rudowłosa” to wariacja na temat mitu o Edypie przeniesiona w tureckie realia drugiej połowy XX wieku. Młody Cem po tym jak jego ojciec został osadzony w więzieniu z powodów politycznych, postanawia na własną rękę zarobić na studia. Pracę znajduje u boku mistrza zajmującego się wykopywaniem studni. Między bohaterami szybko rodzi się bardzo silna, niemal rodzinna więź. Pewnego dnia uczeń i mistrz odwiedzają pobliskie miasteczko Öngören. Tam Cem poznaje rudowłosą aktorkę, w której się zakochuje. Od tamtej pory regularnie opuszcza swoje miejsce pracy, by móc patrzeć na ukochaną. Związek z piękną kobietą, spotkania z członkami teatralnej trupy i szorstka relacja z mistrzem na zawsze zmieniają jego życie.
„Rudowłosa” ukazała się w Polsce w 2017 roku. Ile trzeba czekać na kolejną powieść Pamuka? Nie wiadomo. Póki co w Turcji ukazał się nieprzetłumaczony jeszcze na język polski zbiór esejów.
O autorze
Miłośnik literatury pięknej uzależniony od koncertów i festiwali. Chciałby robić tysiąc rzeczy na raz, jednak na drodze do spełnienia stoi jego największy wróg – czas.
Rocznik 94. Redaktor Xięgarni.pl, All in University, kiedyś związany z Valkirią Network. Student Zarządzania Kulturą i Mediami UJ.
Najbardziej lubi poznawać, rozmawiać i przebywać z ludźmi, którzy go inspirują.