Arthur Conan Doyle jest pisarzem kojarzonym głównie z powieściami detektywistycznymi spod znaku Sherlocka Holmesa. To właśnie one uczyniły autora sławnym na całym świecie, jednakże zarówno sam autor, jak i krytycy literatury, nie uważają ich za topowe pozycje w jego pisarskim dorobku. Literacki kunszt Doyle’a zauważają (krytycy i sam pisarz) przede wszystkim w jego powieściach historycznych takich jak seria opowiadań o Gerardzie, huzarskim oficerze z czasów wojen napoleońskich. Arthur Conan Doyle napisał również cykl dzieł poświęconych postaci profesora George’a Challengera czy opowiadania grozy zainspirowane zainteresowaniami spirytystycznymi autora. Pisał powieści historyczne, fantastycznonaukowe, opowiadania, poezję, opracowania dotyczące historii i spirytyzmu. Dziś, z okazji 159. rocznicy urodzin pisarza, publikujemy krótki poradnik dla czytelników nie w pełni obeznanych z tym pisarzem.
Cykl z Sherlockiem Holmesem
Genialny śledczy, swoje wnioskowanie opierający na sztuce dedukcji. Człowiek, który widząc Cię po raz pierwszy, bezbłędnie wskaże, skąd pochodzisz, jaki zawód wykonujesz i na podstawie Twojego wyglądu, postawy i sposobu wysławiania się, trafnie opowie coś o Twojej przeszłości. Jednocześnie to człowiek, który przez długi okres czasu był nieświadomy faktu, że Słońce nie krąży wokół Ziemi (w tej sprawie oświecił go dopiero dr Watson). Rozmiłowany w grze na skrzypcach narkoman (uzależniony od mocnej mieszanki kokainy i tytoniu, którą to nieprzerwanie ćmił w fajce). Najsłynniejszy fikcyjny detektyw na świecie i najsłynniejszy bohater literacki wykreowany przez Arthura Conana Doyle’a – Sherlock Holmes.
Wbrew temu, co myślą niektórzy, to nie Doyle’a jest twórcą współczesnej powieści detektywistycznej (był nim E.A Poe ze swoim opowiadaniem „Zabójstwo przy Rue Morgue”), ale to właśnie on spopularyzował gatunek, czyniąc go niesłychanie popularnym.
Ciężko wskazać powieści czy opowiadania z Sherlockiem jako bohaterem, która dla fanów kryminału nie byłaby godna polecenia. Niemniej 3 powieści po prostu nie wypada nie znać.
„Studium w szkarłacie” to pierwsza powieść Doyle’a, w której pojawia się postać słynnego detektywa, jak i jego słynnego asystenta, dr. Watsona. Panowie poznają się przy okazji poszukiwania lokum do wynajęcia i postanawiają zamieszkać razem. Szybko okolicznościom tym towarzyszyć zacznie sprawa kryminalna – Sherlock otrzymuje list od oficera Scotland Yardu z prośbą o pomoc w rozwiązaniu śledztwa. W pewnym pustym domu znaleziono martwego majętnego gentlemana. Na jego ciele nie ma śladów obrażeń zaś na ścianie nad jego trupem znajduje się niemieckie słowo „Rache” (czyli „zemsta”)…
W „Znaku czterech” do Holmesa przychodzi piękna pani Mary Morstan. Od czasu śmierci jej ojca co roku, w ten sam dzień otrzymuje od anonimowego darczyńcy perłę w prezencie (miłośnicy Stiega Larssona, z czymś Wam się to kojarzy? 😉 ). Tuż przed wybraniem się do słynnego detektywa otrzymuje perłę z listem z propozycją spotkania…
Pies Baskerville’ów to chyba najmroczniejsza sprawa rozwiązana przez Sherlocka Holmesa. Tym bardziej oddziaływająca na wyobraźnię, że tym razem mamy jedną ofiarą, która nie tyle została zabita, co dosłownie umarła z a przerażenia. Klient Sherlocka jest straszona podobnym losem przez anonimowego korespondenta, a całą sprawa wydaje się powiązana z rodzinną klątwą i demonicznym ogarem…
Mało kto zdaje sobie sprawę, że Arthur Conan Doyle na pewnym etapie swojego życia miał tak dość słynnego detektywa, że… postanowił go zabić. Doyle uważał, że Sherlock krępuje jego rozwój i nie pozwala mu zagłębić się w pracę nad ambitniejszymi tekstami. W szalenie pasjonującym opowiadaniu „Ostatnia zagadka” detektyw ginie w dramatycznych okolicznościach.
Fani podobnej zbrodni nie mogli wybaczyć pisarzowi. Doyle zaczął otrzymywać zarówno listy błagalne, by detektywa jakoś uratować, jak i znacznie mniej przyjemne wiadomości z informacją, że jeśli tego nie zrobi, mu samemu stanie się krzywda. Nie sądzę, by pisarz się tych wiadomości przestraszył, raczej go rozbawiły, ale by zadowolić fanów, okazało się, że detektyw jednak cudem uniknął śmierci 😉
Cykl z prof. Challengerem
Czytając dzieła napisane przez Arthura Conana Doyle’a nie można pominąć historii skupionych wokół postaci profesora George’a Edwarda Challengera, ekscentrycznego naukowca wykreowanego przez twórcę Sherlocka Holmesa. Powieści z tego cyklu są najczęściej zaliczane do książek fantastyczno-naukowych. Można w tym miejscu śmiało wymienić takie tytułu jak „Zaginiony świat”, „Trujące pasmo, „Kraina mgieł”, „Eksperyment profesora Challengera” czy utwór „Groźna maszyna”. Warto podkreślić fakt, że postać profesora Challengera jest zupełnym przeciwieństwem Sherlocka Holmesa – to osoba dominująca, słynąca z porywczości, a nawet skłonna do agresji. Najbardziej znaną powieścią o ekscentrycznym profesorze jest „Zaginiony świat”, gdzie Arthur Conan Doyle opisuje wyprawę do Ameryki Południowej. Challenger natrafia tam na ślad dinozaurów. Podczas ekspedycji na umiejscowiony w dżungli płaskowyż okazuje się, że prehistoryczne gady wcale nie wyginęły. Aby to udowodnić członkowie wyprawy przywożą do Londynu żywego pterodaktyla. Powieść tak stała się inspiracją między innymi dla takich dzieł jak „King Kong” czy „Park Jurajski”.
Cykl grozy
Doyle znany jest też z pisania z opowiadań, które gatunkowo należy przypisać do horroru. Nawet H. P. Lovecraft w swoim słynnym eseju „Nadnaturalny horror w literaturze” poświęcił skromny akapit brytyjskiemu pisarzowi.
Mało osób zdaje sobie sprawę, że Doyle z pasją uczestniczył w seansach spirytystycznych. Wierzył, że dzięki nim udało mu się m.in. porozmawiać z martwym synem. Tak bardzo wierzył w ich prawdziwość, że gdy jego przyjaciel Harry Houdini uznał ich wspólny seans za hucpę i zaczął nazywać wiele popularnych mediów pijawkami żerującymi na ludzkich tragediach, dla Doyla było to równoznaczne z końcem ich znajomości.
Na polskim rynku ukazały się dwie niezwykle interesujące książki ukazujące szczególne umiłowanie do nadnaturalnej grozy w twórczości pisarza. Jest to zbiór opowiadań „Dziwne zjawiska” oraz powieść gotycka „Zagadka Cloombera”. Obie książki ukazały się w cyklu „Biblioteka Grozy” wyd. C&T. W pierwszej z nich znajduje się słynne opowiadanie „Kapitan gwiazdy polarnej” (które to zostało wyróżnione w wymienionym wyżej słynnym eseju Lovecrafta). Opowiada o szalonym kapitanie, który pokierował swoją załogę niemal w sam środek zamarzającego Oceanu Arktycznego. Odizolowana od świata załoga dostrzega duchową obecność istoty nie z tego świata. Co gorsza, wydaje się, że kapitan właśnie do kontaktu z nią dąży. I to za wszelką cenę…
Arthur Conan Doyle ma w swoim dorobku również opowiadanie z 1884 roku zatytułowane „J. Habakuk Jephson’s Statemet” (także znajdujące się w zbiorze „Dziwne zjawiska”). To relacja osoby ocalałej z tajemniczej katastrofy na statku Marie Celeste. Statek rzeczywiście istniał (nie tylko w twórczości Doyle’a) i został odnaleziony pusty na oceanie – załogi nigdy nie odnaleziono. Doyle ukazuje w opowiadaniu alternatywą historią, która mogła opowiadać losy statku.
Powieści historyczne
Bardzo ważną i interesującą, a właściwie niewspominaną w kontekście Arthura Conana Doyle’a, częścią jego twórczości są powieści oraz opowiadania o tematyce historycznej, takie jak „Micah Clarke”, „Biała Kompania”, „Sir Nigel”, „Fortele brygadiera Gerarda” czy „Przygody Gerarda”. „Micah Clarke” opisuje walkę chłopów przeciwko obecnemu katolickiemu królowi Anglii w nadziej, że mogą oni zastąpić monarchę protestanckim władcą. Młody i niewinny Micah Clarke łączy swe siły razem z innymi purytanami, aby walczyć o beznadziejną sprawę. Arthur Conan Doyle w swoim dziele podejmuje próbę przedstawienia historii purytanów w znacznie bardziej sprzyjającym świetle niż to, w jakim zazwyczaj ukazywano ich w ówczesnej Anglii. „Sir Nigel” oscyluje wokół wojen napoleońskich oraz wojny stuletniej, a „Przygody brygadiera Gerarda” to z kolei opowieść o odwadze, sprycie, duchu walki oraz heroizmie. W tej osadzonej w czasach napoleońskich powieści autor ukazał wciągające i interesujące perypetie pewnego żołnierza napoleońskich wojsk. Kampanie, bitwy, sekretne misje i krwawe potyczki są opowiadane przez Etienne’a Gerarda, jednego z żołnierzy należących od cesarskiej armii. Cała historia przeplatana jest specyficznym humorem. Na podstawie „Przygód brygadiera Gerarda” powstał w 1970 roku film wyreżyserowany przez Jerzego Skolimowskiego.
Warto sprawdzić
Podczas wyboru pozycji autorstwa tego nietuzinkowego i wyjątkowe pisarza warto sięgnąć po „Groźny cień”. Ta z pozoru oparta na romansie książka kryje w sobie dużo więcej niż może się pozornie wydawać. Jack Calder wraca do usytuowanej nad morzem miejscowości Berwick. Niedługo później przenosi się tam również Edie, jego kuzynka. Dziewczyna wykazuje zainteresowanie Jackiem i jego przyjacielem Jimem. Mężczyźni znajdują na brzegu morza rozbitka, który jest w posiadaniu skrzynki wypełnionej złotymi monetami. Mimo podejrzanej sytuacji Jack postanawia ugościć nieznajomego. Czy podjęta przez niego decyzja okaże się słuszna?
Arthur Conan Doyle był twórcą niezwykłym. Choć jego cykl z Sherlockiem Holmesem jest niebywale pasjonujący, warto pamiętać, że bynajmniej na nim nie kończyła się twórczość brytyjskiego pisarza. Pisał on zarówno niezwykłe opowieści grozy, pasjonujące opowiadanie fantastyczno-naukowe, jak i porywające powieści historyczne. Trudno w dzisiejszych czasach uchodzić za człowieka oczytanego, nie znając jego dzieł. Jeśli jeszcze nie miałeś okazji się z nimi zapoznać, najwyższy czas to zmienić!
Martyna Gancarczyk
Mikołaj Kołyszko
O autorach artykułu:
Martyna Gancarczyk
Z wykształcenia menadżer kultury. Uwielbia mieć dobrą książkę zawsze pod ręką. Wielka entuzjastka horrorów zarówno jeśli chodzi o literaturę, kinematografię, jak i gry. Dzień bez książki lub filmu to dzień stracony. Oprócz tego miłośniczka zwierząt, szczególnie psów (a zwłaszcza własnego).
Mikołaj Kołyszko
Red. nacz. portalu CzytajPL.pl. Były red. nacz. magazynu internetowego Masz Wybór.
Z wykształcenia: magister religioznawstwa.
Z zamiłowania: dziennikarz, pisarz.
Wyróżniony tytułem Dziennikarza Obywatelskiego 2013 Roku (kategoria „Recenzja”).
Autor książek: Groza jest święta, Tajemne Oblicze Świata, Tajemne Oblicze Świata II. Piekielny Szyfr i Wegetarianizm bez tajemnic.