Literatura nordycka jest bardzo charakterystyczna, silnie zakorzeniona w północnych mitach, podaniach i baśniach, naznaczona surowym protestanckim znakiem czasu, wzbogacona również kulturami napływających licznie imigrantów. W zimnych krajach Północy, przez dużą część roku ogarniętych ciemnością i deszczem, mimo wszystko żyje się ludziom bardzo dobrze. Dobra literatura tylko potęguje możliwości spędzania czasu w duchu coraz bardziej modnej sztuki życia hygge. W wielu gatunkach literatura nordycka miała i nadal ma ogromny wpływ na twórczość pisarzy z innych stron świata – z teatrem, kryminałami i literaturą dziecięcą na czele.
Kraje północnej Europy wydały wielu znakomitych pisarzy – gdyby kraje nordyckie połączyły siły i stworzyły unię, łącznie miałyby najwięcej laureatów literackiej Nagrody Nobla, dzieląc najwyższy stopień podium z Francją. Najważniejszym wyróżnieniem w świecie literatury ośmiokrotnie odznaczani byli Szwedzi, po trzy razy Norwedzy i Duńczycy, jednokrotnie zaś Finowie i Islandczycy. Ostatnim z nich był pochodzący ze Szwecji poeta Tomas Tranströmer, wyróżniony w 2011 roku za „zwięzłe, przejrzyste obrazy, które dają nam świeży dostęp do rzeczywistości”.
Każdy był kiedyś dzieckiem i w dzieciństwie pierwszy raz miał kontakt z literaturą. Ludzkie gusta wyrabiane są nie tylko przez książki, które pokazują nam rodzice i rówieśnicy, ale również przez lektury szkolne. Skandynawowie niewątpliwie mogą być dumni ze swoich pisarzy tworzących bajki dla najmłodszych, w wielu krajach na świecie ich książki znajdują się w kanonie lektur. Przez to nie sposób nie znać baśni Andersena oraz takich postaci, jak Pippi Pończoszanka, dzieci z Bullerbyn czy Muminków.
Hans Christian Andersen
Zacznijmy od giganta, bez którego współczesne adaptacje baśni wyglądałyby zupełnie inaczej. W 1805 roku urodził się pisarz, który zrewolucjonizował podejście do pisania baśni dla dzieci i którego twórczość stała się inspiracją dla rzeszy pisarzy i filmowców w każdym zakątku świata. Andersen twierdził, że krzywdzące jest dedykowanie jego prozy dzieciom, że ich infantylny charakter to jedynie pierwsza warstwa, powierzchownie dostosowana dla młodego czytelnika, za którą jednak kryją się głębsze treści, przeznaczone dla dorosłych. Ostatecznie pisarz pogodził się z faktem zaszufladkowania i do śmierci tworzył baśnie dla dzieci. Między innymi Andersenowi zawdzięczamy ukształtowanie się archetypów Królowej Śniegu, Brzydkiego Kaczątka, Księżniczki na ziarnku grochu czy Calineczki. Do dziś jego opowieści zostały przetłumaczone na przeszło 80 języków. W ciągu życia Duńczyk był w stałym kontakcie z braćmi Grimm, z którymi wymieniał się opiniami na temat baśni.
Tove Jansson
Mimo iż urodziła się i mieszkała w Finlandii, Tove Jansson posługiwała się językiem szwedzkim i w nim tworzyła – należała do mniejszości szwedzkiej. Pochodziła z artystycznej rodziny, przyzwyczajona była do tego, że nikt w domu nie miał stałej pracy na etat. Odcisnęło to na niej piętno i poszła w ślady rodziców, zostając pisarką. Istotnym faktem z jej życia jest to, że przez przeszło czterdzieści lat żyła w związku z graficzką Tuulikki Pietila, ale oficjalnie ukrywała ten stan rzeczy, w tamtym czasie homoseksualizm uznawany był bowiem za zwyrodnienie i chorobę kwalifikującą się do leczenia. Współcześni krytycy i interpretatorzy jej twórczości starają się doszukać genderowych wątków w jej pisarstwie.
Światową sławę Tove Jansson przyniósł cykl książek – a później komiksów tworzonych z bratem – o Muminkach – odmianie trolli, swoim wyglądem przypominających dwunożne hipopotamy. Jansson rozpoczęła pisanie serii w 1945 roku i w ciągu życia zdążyła opublikować dziewięć powieści i dwadzieścia dwa komiksy o przygodach Muminków. Po śmierci Jansson ich tworzeniem zajmował się jej brat.
Astrid Lindgren
Astrid Lindgren zasłynęła stworzeniem wielu niezapomnianych powieści dla najmłodszych. Jedną z jej pierwszych książek, którą napisała stosunkowo późno, bo dopiero w wieku 38 lat, była “Pippi Pończoszanka” – historia dziewczynki, która przeżywała niesamowite przygody, doskonale radząc sobie w życiu bez rodziców. Książka doczekała się licznych kontynuacji, ekranizacji i adaptacji teatralnych. Jednak dla polskich czytelników najbardziej znaną książką autorki są “Dzieci z Bullerbyn”, w naszym kraju znajdują się w kanonie lektur szkolnych. Powieść składa się z trzech części, opowiada o przygodach grupy dzieci mieszkających na prowincji, w trzech położonych blisko siebie domach. Lindgren stworzyła sielankowy obraz szwedzkiej wsi. Wiele z wątków, które przedstawiła w książce, pochodzi z jej życia, nawet układ domów i struktura Bullerbyn opiera się na prawdziwej wiosce, w której wychowywała się autorka. Oprócz monumentalnych “Dzieci z Bullerbyn” i „Pippi Pończoszanki” Lindgren stworzyła również postać trzynastoletniego detektywa Bloomkvista oraz Ronji, pochodzącej z lasu córki rozbójnika.
Szczypta klasyki
Knut Hamsun
Knut Hamsun to jeden z najwybitniejszych norweskich pisarzy, w 1920 roku został uhonorowany literacką Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. “Głód” to jego najbardziej znana książka, która wyrosła na doświadczeniach Hamsuna z pobytu w Stanach Zjednoczonych, gdzie pracował fizycznie i zetknął się z nizinami społecznymi, biedą, głodem. Przebywał tam pod koniec XIX wieku, w czasach zmierzchu idei humanizmu i postępującej dehumanizacji, wyzysku i kapitalizmu. Główna postać, podobnie jak Hamsun w czasie pisania, jest zgorzkniała, samotna, wdająca się w liczne awantury i mnożąca problemy.
Książka znalazła się na liście 100 najlepszych książek Norweskiego Klubu Książki, która powstała w 2002 roku. Wyboru dokonywało 100 pisarzy z 54 krajów z całego świata, Polskę reprezentowała Olga Tokarczuk.
August Strindberg
August Strindberg, jeden z największych pisarzy w historii Szwecji, uznawany za ojca współczesnego teatru, był wszechstronnie utalentowany – oprócz pisania zajmował się malowaniem, fotografią i reżyserią. Za sprawą jego pióra powstawały różnorodne kompozycje, Strindberg pisał dramaty, poezję, prozę oraz eseje. Trudno jednoznacznie określić jego stosunek do otaczającego go otoczenia, wielokrotnie zmieniał poglądy, często robił rzeczy sprzeczne ze sobą, całe życie poszukiwał miejsca na świecie – od silnie zakorzenionego naukowo pragmatyzmu po spirytualizm i okultyzm, jednocześnie był mizoginem i zwolennikiem sufrażystek.
W jego dorobku warto zwrócić uwagę na sztukę “Do Damaszku”, o której ponownie głośno było w Polsce przy okazji premiery sztuki Jana Klaty zaprezentowanej w 2013 roku w Teatrze Starym w Krakowie. “Do Damaszku” to owoc tułaczego życia Strindberga, jego fascynacji różnorodnością, poszukiwaniem sensu i celu życia. W sztuce spotyka się dwójka bohaterów, którzy w czasie drogi prowadzą zażyłe dyskusje egzystencjalne, jednak podróż ma tutaj wymiar bardziej symboliczny niż fizyczny. Kolejną interesującą pozycją jest “Gra snów”, w której za pomocą wielu ekspresjonistycznych zabiegów autor starał się oddać atmosferę snu – w sztuce wszystko może się wydarzyć, nie wszystko da się wytłumaczyć. Jest to jedna z ostatnich sztuk Strinberga, dojrzała, w której pisarz wprowadza wiele elementów, które go kręciły – postacie-symbole, ukryte znaczenia, twórca daje też ujście swojej fascynacji orientem.
Sigrid Undset
Sigrid Undset to laureatka literackiej Nagrody Nobla za rok 1928. W latach 1920–1922 pisała trylogię o Krystynie, córce Lavransa, która przyniosła jej największy sukces. Undset przenosi swoich czytelników do początków XV w., do ogarniętej konfliktami Norwegii i doliny w Gudbrandsdalen, gdzie osiedlają się Lavrans z żoną Ragnfridą i córką Krystyną. Przez pryzmat ich życia przedstawione są tamtejsze realia, przemiany społeczno-polityczne, wzrost dominacji kościoła. Powieści Undset są niezwykle plastyczne i uniwersalne, dlatego nie trudno znaleźć w nich aluzje i metafory odnoszące się do współczesnej Undset rzeczywistości.
Współczesna literatura obyczajowa
Karl Ove Knausgård
Pisarzem, który w ciągu kilku ostatnich lat stał się międzynarodową gwiazdą, jest Norweg Karl Ove Knausgård, autor bestsellerowej sagi “Moja walka”, na którą składa się sześć opasłych tomów, łącznie liczących 4000 stron! Jego autobiograficzny cykl porównywany był niejednokrotnie do serii Prousta. W obu przypadkach rozwleczona na kilka tysięcy stron fabuła opisana jest detaliczne, w najdrobniejszych szczegółach, przypomina strumień świadomości. Knausgård lubuje się w pisaniu o sobie i swoim życiu, oprócz wspomnianej “Mojej walki” pisarz napisał cykl czterech książek, których tytuły odnoszą się do pór roku. Również ich treść zamyka się w ramach czasowych 12 miesięcy. W swojej konceptualnej tetralogii Knausgård zwraca się do nienarodzonej jeszcze córki. Opowiada jej o swoim życiu, o tym, co ją czeka oraz jak wygląda i jak skonstruowany jest świat.
Lars Saabye Christensen
Jednym z najchętniej czytanych współcześnie pisarzy z północy jest Lars Saabye Christensen, poeta, prozaik, eseista i autor scenariuszy, zarówno teatralnych, jak i telewizyjnych. W bardzo szczegółowy, ironiczny i błyskotliwy sposób opisuje norweską rzeczywistość drugiej połowy XX wieku. Od kilku lat znajduje się wśród murowanych kandydatów do literackiej Nagrody Nobla.
“Beatlesi” to powieść wyjątkowa powieść, jedna z najgłośniejszych w dorobku Christensena. Połowa lat 60. XX w., na świecie panuje beatlemania, czwórka młodych znajomych ze szkoły: Kim, Gunnar, Seb i Ola pragną być tak sławni jak kwartet z Liverpoolu. Przyjmują ksywy Ringo, John, Paul i George, zapuszczają włosy i zakładają zespół. Ich marzenia o świetlanej przyszłości konsekwentnie weryfikuje rzeczywistość. “Beatlesi” to znakomita powieść o dorastaniu, pierwszych miłościach, problemach dojrzewania, przyjaźniach i kłótniach. Doskonale nadaje się dla fanów Beatlesów, w książce nie brakuje nawiązań do ich twórczości, a nazwy rozdziałów biorą swoje nazwy od tytułów piosenek.
Tore Renberg
Książka Tore Renberg to sentyment za czasami, które już nie wrócą, burzliwymi latami 90. Główny bohater, 17-letni Jarle, uczy się w szkole średniej, gra w zespole punkowym, ma fantastyczną dziewczynę i swój wyrobiony styl. Pewnego dnia w szkole pojawia się dziwny chłopak, odróżniający się od innych. Zwraca on uwagę Jarlego, dla którego ta znajomość zmieni całkowicie jego życie. “Człowiek. który pokochał Yngvego” to opowieść o przyjaźni w czasie, gdy nie było Internetu, a muzyki słuchało się z kaset i winyli, oraz o trudnej, nastoletniej miłości homoseksualnej. W 2008 roku na podstawie książki powstał film, który zdominował rozdanie Amand, jednej z najważniejszych nagród filmowych w Norwegii.
Kerstin Ekman
Jedną z najbardziej interesujących żyjących pisarek szwedzkich jest urodzona w 1933 roku Kerstin Ekman. Premiery jej książek zawsze są w Skandynawii wielkim wydarzeniem. Zaczynała od kryminałów, później zaczęła pisać powieści psychologiczne. Należała do Akademii Szwedzkiej, ale zrezygnowała z członkostwa z powodu braku reakcji środowiska na fatwę nałożoną przez Chomeiniego na Salmana Rushdiego.
Jedną z jej najciekawszych książek jest „Praktyka morderstwa”, w której pisarka bezpośrednio odwołuje się do „Doktora Glasa” wybitnego szwedzkiego pisarza Hjalmara Söderberga. Podobnie jak w powieści mistrza, w “Praktyce morderstwa” narrację w formie dziennika prowadzi lekarz. W pewnym momencie główny bohater pisze list zaadresowany do Söderberga, w którym wyraża swoje obawy, że podobnego zabiegu może użyć ktoś inny. Tymczasem to właśnie Kerstin Ekman, bawiąc się formą, dokonuje tego haniebnego czynu. W powieści pojawia się wątek kryminalny, jednak czy jest on istotny i czy doktor znajdzie odpowiedź na zagadkę? Żeby samemu ją znaleźć, wystarczy sięgnąć po książkę, która niewątpliwie jest godna uwagi.
O autorze
Miłośnik literatury pięknej uzależniony od koncertów i festiwali.
Chciałby robić tysiąc rzeczy na raz, jednak na drodze do spełnienia stoi jego największy wróg – czas.
Rocznik 94. Redaktor Xięgarni.pl, All in University, kiedyś związany z Valkirią Network. Student Zarządzania Kulturą i Mediami UJ.
Najbardziej lubi poznawać, rozmawiać i przebywać z ludźmi, którzy go inspirują.